Mańǵystaýda mal jutaı bastady

Qoı-eshkiler ish tas­tap, qozy-laqtar óli týylyp jatyr. Qumda ósetin qoıan­súıektiń basyndaǵy usaq japyraǵyn qaǵyp jep qaý­jań­­daǵan qoı sony qýalap toz-toz, taptyrsa, qane... Jer­den ernine iliger tyr­bıǵan jantaq, túıe­qaryn syn­dy óz tábeti tartatyn ósim­dikterdi taba alma­ǵan nardaı túıe­ler­diń aldy mamyr bastala beri shógip qalǵan. Al anaý-my­naýdy jeı bermeı, sýdyń da tu­nyǵyn tańdap ishetin jylqy aldymen súrinip, qa­byr­ǵasyn sanap alar­daı kóte­rem kúıge túsip, kóp uzamaı obaly kimge derińdi bilmeıtin óleksege aınalyp jatyr.

Jazda maldyń qolǵa qa­raýy jaqsy emes, amaly joq jurt bala-shaǵasynyń aý­zyndaǵyny jyryp, jem-shóp satyp alyp, qoradaǵy ja­n­ýa­rynyń aýzyna tosyp álek. Jerdiń jutańdyǵy, mal­dyń ashyǵýy óńirde jemshóp baǵasynyń aspandap shyǵa kelýine ákelip soqtyrdy. 

Mysaly, Fort-Shev­chenko qalasynda ótken jyly 10 myń teńge bolǵan bir oram shóp baǵasy qazir 16 myń teńgege deıin kóterilse, bir teń shóp 900 teńgeden 1400 teńgege deıin qymbattaǵan, al 18 kılolyq bir qaby 1200-1300 teńge bolǵan kebektiń baǵasy 1800 teńgege, 30 kılolyq qap­taǵy arpa baǵasy byltyrǵy 3 myń teńgeden bıyl 4 myń teńgege deıin jetken. Bul búgingi baǵa, jaǵdaı osylaı jalǵasa beretin bolsa jem-shóp qana emes, azyq-túlik baǵasy da as­pandaı bereri anyq. Mańǵys­taýda tek malymen kúnel­tip otyrǵan otbasy az emes, maly aryqtyqtan satýǵa kelmese, oǵan jem-shópti, bala-shaǵasyna azyq-túlikti qaı aqshasyna almaq?

Buǵan qalaı jol berildi? Mańǵys­taýdyń topyraǵy sor­tań, tabıǵı jer ústi sý kózderi joq, qurǵaq klımat­ty jaǵdaımen erekshelenetinin, son­dyqtan aımaqta byltyr jaýyn-sha­shynnyń az mólsherde túsýi sebepti qur­ǵaqshylyq bolý qaýpi tóne­tinin erterek baǵamdap qam jasaıtyn basshy, aýyl sharýa­shylyǵy mamany bolmaǵany ma? Tipti erterek qam ja­samaq túgil, jaǵdaı ýshyǵyp, halyq kómek surap jalynǵan sátte de shalt qımyldap, shuǵyl shara qoldanýǵa kirisken ákimdikti kórmedik. О́ńir­de qalyptasqan jaǵdaıǵa qatysty ma­myr aıy týar-týmastan áleýmettik je­lilerde maldyń, sharýanyń jaıyn biletin, jaǵdaıdyń betalysyn aldyn ala ańǵarǵan turǵyndar ótkir másele kó­terip, jergilikti basshylyq nazaryna usyndy, kómek su­rady. Biraq jekeniń malyna ákimdiktiń kómektesýi durys emes degen reýishtegi áńgime de kese kóldeneń kılige ketti. Ákimdik daý-damaı ábden ulǵaıyp, halyq daýysy qatty shyǵyp, ýájdi sózderi basym túse bastaǵan soń ǵana «qoı, bolmas» degendeı qozǵala bas­tady...

О́ńirdegi aýylsharýa­shy­­lyq bas­qarma­sy bergen derekterge kóz júgirt­sek, aǵymdaǵy jyldyń 4 aıynyń qo­ry­tyndysy boıynsha oblysta iri qara sany 29 585 bas bolyp, ótken jyl­ǵydan 3%-ǵa ósken. Al qoı men eshki sany 613 522 bas bolyp 0,8%-ǵa azaıypty. Sondaı-aq jylqy – 123 671 bas bolyp 5,1%-ǵa , túıe – 85 713 bas bolyp 3,4 %-ǵa kóbeıipti. Jalpy, mal basy 3,2%-ǵa ósim kórsetipti. Osyn­sha mal kimniń menshiginde? Árı­ne, jekeniń. Biraq mal basyna kún tý­ǵan­da quzyrly oryndar nege jaıba­raqattyq tanytýy tıis? Jekeniń maly tek statıstıka úshin kerek pe?

– Naryqqa kóshkeli beri ujymdyq men­shiktegi mal sharýashylyqtary qalǵan joq. Biraq halyqty etpen, sútpen qamtamasyz etip otyr­ǵan osy jeke qojalyqtar men sha­rýa qoja­lyqtary ǵoı. Mal qy­rylsa el ashy­ǵady, el ashyqsa, tynyshtyq pen turaq­tylyqqa qater tónedi. Olaı bolsa, jekemenshiktiń malyn aman alyp qalý úshin jemshóp máselesin sheshý – memlekettik mańyzy bar is.

Elimizdiń búkil aýyl sha­rýashylyǵy jekemenshik sektordan turady. Olar­daǵy jaǵdaıdy baqylaýda ustaý, mal basyn ósirý, mal aýrýlarynyń aldyn alý, azyq-túlik qaýipsizdigi degen sharýalardy úılestirý, ózekti máselesin sheshý úshin bıýdjetten, salyq tóleý­shilerdiń qarjysynan qar­jy bólip, Aýyl sharýashylyǵy mınıstr­ligin, oblystyq bas­­­qarmalar men aýdandyq bó­lim­­derdi, ınspeksııalardy, stansalardy, ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn ustap otyrmyz. Jekeniń sharýasyn memlekettik deńgeıde qarap otyrǵanymyzdyń dá­leli osy emes pe?! Osy mem­­lekettik qurylymdar bar, oblys, aýdan ákimderi bar – eń bolmaǵanda ertedegi kolhoz basshylarynyń qoly­nan kelgen qarapaıym jumys tásil­derin atqara almaı ma? –  dep jazdy kúni keshe memlekettik qyzmetten zeınetke shyqqan ardager Aıkúmis Dosanova áleýmettik jelide.

Turǵyndardyń biri tal egý qajet dese, ekinshisi bultty atyp jańbyr jaýdyrý tehnologııasyn usyndy. Bul jumys­tardyń qanshalyqty nátıje beretini belgisiz, berse de ol – bolashaqtyń jumysy, al Mań­ǵystaýdyń malyna kómek qazir qajet. Mańǵystaýlyqtar endi «Tótenshe jaǵdaı jarııalaý kerek» dep shyqty. «Ashynǵannan shyǵady ashy daýysym» degendeı, munyń bári – daýkestiń lańy emes, naqty qıyn jaǵdaıdan týyn­daǵan janaıqaı bolatyn.

Mal ólimi kóbeıip, ha­lyq daýsy qatty shyǵyp, má­seleniń ýshyǵyp bara jat­­qanyn endi ańǵarǵan quzyr­­ly oryndar Úkimetke ýájben shy­ǵyp, ná­­­tı­je­sinde Mańǵystaýǵa ar­­­naıy ko­mıssııa at basyn tiredi. Oblys ákim­­digi bas­pa­sóz qyz­meti habar­laǵan má­limetke súıensek, aýdandardy aralap, óńirlik kásipkerlik keńe­siniń kezekti otyrysyna qa­tysqan Májilis depýtattary Amanǵalı Ber­da­lın, Edil Jańbyrshın, Samat Musabaev jáne Aýyl sharýashylyǵy mınıstr­ligi qurǵan arnaıy Mańǵystaý obly­synyń aýyl sharýashylyǵy sek­toryn­daǵy problemalyq máse­le­­ler boıynsha sheshimder ázir­leý jónindegi jumys to­bynyń músheleri óńirdiń agroónerkásiptik kesheniniń máse­lelerin talqylaǵan. Bas­qosýda Mań­ǵystaý oblystyq aýyl sharýa­shylyǵy bas­qar­masynyń basshysy S.Qal­dyǵul saladaǵy kezek kút­tirmeıtin máseleler boıynsha baıandama jasady. Aıtýynsha, bıyl óńirge jaýyn-sha­shyn­nyń az mólsherde túsýiniń sal­darynan mal azyǵyn da­ıyndaý qıynǵa soǵyp otyr. Búginde oblysta sharýalarǵa qa­jetti jemshóp qoryn bas­qa oblystardan tasymaldaý maqsatynda kelissózder júrgizilýde. Osyǵan oraı, qazynadan 117 mln teńge qar­jy bólý týraly ótinim berilgen. О́ıtkeni ózge aı­maqtan ákelinetin jem­shóp­ti tasymaldaýǵa ketetin shyǵyn­dar kólemin jergilikti bıýdjet esebinen sýb­sıdııalaý má­selesi qarastyrylyp jatyr. Buǵan qosa, jaıylymdyq alqaptardy sýlandyrý úshin arıdtik aımaqtarda qudyq qazý jumystaryna ketken shyǵynyn 50%-ǵa deıin sýbsıdııalaý mólsherin 80%-ǵa deıin ósirý, bir qudyqtan sýlandyrý kólemin 2 myńnan 500 gektarǵa deıin tómendetý, qazyl­ǵan qudyqtardyń sor­ǵylaryna paıdalanylatyn ener­gııa kózi – kún sáýlesin tartý paneliniń qunyn jáne basqa oblystardan temir jol arqyly ákelinetin jemshóp tasymalynyń shyǵyndaryn sýbsıdııalaý, malǵa qajetti jemdi turaqty baǵamen alyp otyrý sııaqty usynystar en­gizilgen.

Otyrys qorytyndysy boıynsha barlyq usynys jınaqtalyp, tol­ty­rylǵan hattama Mańǵystaý óńirindegi qurǵaqshylyq máselesin she­shý maqsatynda tez arada shu­ǵyl sheshim qabyldaý úshin Úkimetke joldanady eken. Qazirgi tańda óńirde qansha mal shyǵyny bolǵany týraly naqty aqparat joq. Biraq tıisti memlekettik oryndar sheshim shyǵyp, kómek uıym­dastyrǵansha áli qansha mal opat bolary belgisiz. Qoldaryn ýaqytynan kesh sermegen oblys basshylary jurtqa ne aıtady?

Taǵy bir «qyzyqty» qa­rańyz: oblys boıynsha tórt túlik maldy qysta azyqpen tolyqtaı qamtamasyz etý úshin 76 500 tonna shóp jáne 37 500 ton­na jem qajet eken. Zootehnıkalyq norma bo­ıyn­sha azyq-túliktiń 100 kún­dik, ıaǵnı úsh aılyq qory jasaqtalýy kerek bolsa, Mań­ǵystaý oblysynda mal jyl boıy jaıylymda bolýy sebepti bir aıǵa esepteledi eken. Jerde shóp joq­­tyqtan, mal qyrylyp, ıeleri jylap júrse, qaıdaǵy «jyl boıǵy jaıy­lym»?!

Túıindeı aıtqanda, aldyn­daǵy maly sırep, qaltasy da, júıkesi de juqarǵan mań­ǵystaýlyq sharýalarǵa qol­jetimdi baǵamen jemshóp jet­kizip berý isin jedel uıym­­dastyrý kerek. Tur­ǵyn­­dar «Mańǵystaýda tó­tenshe jaǵdaı jarııala­nyp, shuǵyl kómek uıymdas­ty­rylýy tıis» dep talap etip otyr. Al olardyń talap-ti­legin arqalap ketken komıssııa ne shesheri belgisiz...