Atqaratyn jumys aýqymdy

Osy ımandy iske erekshe mán berilip otyrǵandyqtanbolar, óńirde bıyl 31 mamyr – saıası qýǵyn-súrgin jáneasharshylyq qurbandaryn eske alý kúni de bu­rynǵyǵaqaraǵanda keń kó­lemde uıymdastyryldy. Oral qala­syndajáne aýdandarda kóp­­shilik sharalar uıymdas­tyry­lyp, jazyqsyz jazalanǵan boz­daq­tardyń rýhyna quran baǵysh­taldy, eske alý sharalary ótti.

Oral qalasynda Jahansha Dos­muhameduly men ǴumarQarashqa arnalǵan pılon – kúndiz de, túnde de kórkemkórinetin zamanaýı kór­neki taqta ornatyldy. Taqtada ultzııalylarynyń sýreti jáne el men jerge qatysty sózderija­zylǵan. Batys Qazaqstan oblysy ákiminiń orynbasaryBaqytjan Narymbetovtiń aıtýynsha, mun­daı taqtalarbolashaqta kóbeıe túspek.

Jaqynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaýboıyn­sha qurylǵan oblystyq jumys to­bynyń úlken jıynyótip, onda óńir­degi jumystar, negizinen, 7 ba­­ǵyttajúrgiziletini belgili bol­dy.

О́ńirdegi halyq kóterilisteri­ne qatysqany nemeseqoldaǵany úshin saıası qýǵyn-súrginge ushy­raǵandardyzertteý boıynsha ju­mys toby arnaıy arhıv qor­larynda álikúnge aqtalmaı jat­qan adamdardy anyqtap, esim­derinjaryqqa shyǵarýǵa kúsh salmaq. Aıta keteıik, 1931 jy­lyjappaı ujymdastyrý kezin­degi asyra silteýge qarsy kó­terilgen Jańaqala kóterilisine bıyl 90 jyl tolyp otyr. Dál osy Jańaqala kóterilisine qatys­qany úshin 400-ge jýyqadam tut­qyndalǵanyn kezinde tarıh ǵy­lymdarynyńdoktory Tuıaq­baı Rysbekov jazǵan bolatyn. Rep­ressııa sharalarynyń qatań júrgeni sonshalyq, tek 71 adam sot­qajetpeı, tergeý kezinde abaq­tyda qaıtys bolǵan. Budan bas­qada halyq narazylyǵy, kóterilister bolǵan, biraq GPÝ men NKVD organdary aıaýsyz basyp-janshyp otyrǵan.

Kúshtep ujymdastyrý jáne 1930 jyldardaǵyasharshylyqtan japa shekkenderdi anyqtaý boıyn­sha jumystobynyń aldynda da qyrýar sharýa tur. О́ıtkeni, ar­hıvterdesaqtalǵan, osynaý kezeń­niń shynaıy beınesin kórsetetinqujattar az emes. Buǵan qosa, el ishindegi asharshylyqkýáger­le­riniń estelikterin jınap alý úshin mektepmuǵalimderi men oqýshy­lardan, kitaphanashylar men jas­tarbelsendilerinen qurylǵan top­tar jumysqa kirisedi.

Kýlaktar, baılar, jartylaı feodaldar men sharýalardyńishin­degi aqtalmaǵan qýǵyn-súr­gin qurbandaryn zertteýboıyn­sha qurylǵan jumys toby Ult­tyq qaýipsizdik komıtetimen Po­lısııa departamentiniń arna­ıy arhıvterindegi isterdiqaıta­dan saraptan ótkizetin bolady. UQK men PD tarapynan top mú­she­lerine barynsha qoldaý kórsetiletiniaıtyldy.

Alash partııasy, Alashorda úkimeti ıdeıasy úshinmemlekettik qýdalaýǵa jáne qýǵyn-súrginge ushyraǵanadamdardy anyqtaý da basym baǵyttardyń biri. О́ıt­ke­niKúnbatys Alashordanyń ­otany bolǵan Batys Qazaqstanobly­synda bul kezeńge qatysty qýdalanǵan tulǵalardyńaýqymy óte úlken. Olardyń tolyq tizimi áli jasalǵan emes.

Keńes úkimetine jat element retinde erekshe qýdalanǵan, aıaý­syz repressııaǵa ushyraǵan top­tyń biri – din ókilderi. Qýda­lan­ǵan din qaıratkerleri men olar­dyń otbasymúshelerin anyqtaý, qıratylǵan, tartyp alynǵan ǵı­badatúıleriniń sanyn esepteý – memlekettik komıssııa alǵa qo­ıypotyrǵan mindettiń biri. Ba­tys Qazaqstan oblysynda bu­ryntolyq zerttelmegen bul ju­mystar búginde bastalyp ketti.

Aq Jaıyq óńiri shekaralyq aımaq bolǵandyqtan, repres­sııa ke­zinde kóptegen qazaq otbasy qý­ǵyn-súrgin men asharshylyq jyl­­dary Reseı Federasııasyna bo­­syp ketken. Batys Qazaqstan aýma­­ǵyna ózge jaqtan kúshtep depor­­­tasııalanǵan ult ókilderi de az emes. Bul derekter de jan-jaq­ty saralanbaq. Bul baǵytta, ási­rese kórshiles Reseıarhıvteri ma­te­­rıaldarymen jumys isteý qajettigi kóriniptur. Oblys bas­­shy­lyǵy zertteýshilerge bul iste de qoldaýkórsetetinin málim­degen.

1939-1945 jyldary fashıs­tik Germanııa jáne basqa da Eý­ropa elderinde qamaýǵa alyn­ǵan áskerı tutqyndardy, «Túr­kistan legıonynda» bolǵan ás­kerı tutqyndardy anyqtaý bo­ıyn­sha da qyrýar jumys bar. Osy taqyrypty sońǵy 15 jylbo­ıyna zerttep kele jat­qan ól­ke­­tanýshy Ahmedııar Batyr­ha­­­novtyń aıtýynsha, bul iste Qa­­zaq­stan kóp artta qalypqoı­ǵan. Reseı Federasııasynda Uly Otan soǵysyna qatystyqujat­tardyń qupııalyǵy áldeqashan alynyp, ınternet-saıttar ar­qy­ly kópshilikke qoljetimdi bol­­sa, bizdiń elimizdeáskerı tut­qyn­dar isteri áli kúnge ja­byq kúıinde jatyr. Máselen, Ba­­tys Qazaqstan oblystyq Ishki is­terdepartamentiniń arnaıy arhı­vinde áskerı tutqyndarǵa qa­tysty 851 papka bar eken. Zert­teýshi bul papkalardyń bir-eke­ýin ǵana qarap, onda 150-den asa adamnyń jekekartotekasy saqtalǵanyn kórgen. Iаǵnı alda turǵan jumysóte kóp.

О́ńirdegi jumys tobynyń je­tek­shisi BaqytjanNarymbetov bir­neshe baǵyttaǵy aýqymdy ju­mys­tynátıjeli uıymdastyrý, qarjylandyrý boıynsha barlyqmásele sheshiletinin aıtty. Ko­mıssııa músheleri bas qosatynoryn belgilenip, halyqpen baılanys ta eskerilgen. Máselen, ju­mys tobynyń ár múshesi óz taqy­ryby boıynsha túrlimáselemen kelgen jeke adamdardy qabyldaý uıymdastyrýytıis. О́ıtkeni repressııa qurbandarynyń urpaq­tary, týystary tarapynan qazir­diń ózinde osyndaı suranys týypotyr.

Batys Qazaqstan oblysynda uzaq jyl derbes jumys istep, talaı tarıhı iske muryndyq bolǵan tarıh jáne arheologııa ortalyǵy atty mekeme bar edi. Sońǵy kezde taratylyp, oblystyq tarıh jáne ólketaný mýzeıiniń bir bólimi bolypqalǵan osy mekemeniń basshysy Jantas Safýllın elimizdebastalyp otyrǵan bul jumystyń aýqymy zor ekenin, birneshe jyl­­ǵa sozylýy múmkindigin aıtyp, bul isti arnaıymekeme ar­qyly uıymdastyrǵanda nátıjeli bola­dy degenoıyn bildirdi. Bul usynys oblys basshysyna jet­kiziletinboldy.

Asharshylyq qurbandaryn, saıası qýǵyn-súrgingeushyraǵan­dardy ustaǵan túrmeler men arnaý­ly oryndardy, olardyń atyl­ǵan jerleri men jerlen­gen oryndarynanyqtaý, qurban­dar­dyń urpaqtary men jaqyn-jýyq­tarynyń taǵdyry, sol zulmat kúnder kýágerlerinińestelikterin jınaý, arnaıy saıt, portal qurý, bul iskejastar belsendilerin, kitaphanashylardy, mektep muǵa­limderi men oqýshylardy, ólke­tanýshylardy tartý, ózgeóńir­lerdegi arhıvter men ózara árip­testikti jolǵa qoıý, Batys Qazaq­stan óńirine qatysty shetelderde jáneQazaqstannyń ózge oblystarynda saqtalǵan málimetterdialý joldary sekildi san salaly máse­leler oblystyq jumystobynyń basty nazarynda bolady.

«Batys Qazaqstan oblysy bo­ıynsha 1937 jyly 853 adamqý­ǵynǵa ushyrap, onyń 335-i atyl­ǵan, qalǵany ártúrlimerzimge eń­­bek­pen túzeý lagerlerine jibe­ril­gen. 1938 jyly936 adam tut­­qyn­dalyp, 690-y atylǵan, 246-sy sot­talǵan. 1930-1950 jyl­dary oblys boıynsha sottan tys organdar – OGPÝ nemese NKVD «úshtikteri», «erekshe má­jilister» men komıssııa she­shim­derimen 4 myń adam sot­talǵan. Olardyńquramynda kási­bı zańgerler emes, saıası ba­ǵyt­taǵynomenklatýralyq partııa qyz­­met­kerleri bolǵandyqtan, qyl­­mystyq kodeks baptaryna sil­teme jasalmaı, zańsyz úkimdershy­ǵarylǵan», dep ja­zylǵan 2001 jyly Batys Qazaq­stanob­ly­synyń arhıvter bas­qar­masy shy­ǵarǵan «Azaly kitap» jınaǵynda.

Alaıda bul málimetterdiń ózi tolyq emes bolýy múmkin. KSRO-daǵy saıası qýǵyn-súr­gin qurbandary týraly 3 226 640 má­­limet jınaqtalǵan https://ru.openlist.wiki saıtyndabatys­qa­zaqstandyq 35 761 formýlıar bar eken. Bul tizimdegikeıbir tul­ǵa­­nyń aty-jóni qaıtalandy de­gen­niń ózinderepressııa aýqymy qan­shalyq zor bolǵanyn kóremiz.

Jaqynda Oral qalasyna rep­ressııaǵa ushyraǵan qazaq zııa­ly­larynyń murasyn zertteýshi «Arys» qorynyń tóraǵasy, Al­maty oblysyndaǵy Jańalyq aýlyn­daǵy saıası qýǵyn-súr­gin qurbandaryna arnalǵan mý­zeı­diń dırektory ǴarıfollaÁnes kelip, jergilikti jumys to­bynyń múshelerimen kezdesýót­kizdi. Oblys ákiminiń orynbasary BaqytjanNarymbetovtiń qa­ty­sýymen ótken jıynda repres­sııa qurbandaryn zertteý boıynsha Almaty oblysynda jasalypjat­qan jumystar ortaǵa salynyp, ǵalymdar tájirıbealmasty. Saıa­sı qýǵyn-súrgin taqyrybyn 30 jyl­dan berizerttep júrgen ǵalym Ǵa­rıfolla Ánes asharshylyq pen rep­ressııa taqyrybyn jeke-jeke qarastyrýdy, sonyń ishin­deasharshylyq máselesin zertteý isine jalpyhalyqtyq sıpatberýdi usyndy.

Batys Qazaqstan oblysy