Kemshilik pen keshirim

Jer-jerden áıteýir bir jik shyǵyp jatady. Áleýmettik jelini ashyp qalsań, bireý bireýdi at artyna óńgerip bara jatady. Aǵash atqa mingizip, «áıt, shý» desedi. «Mine, mynanyń osyndaı adam ekenin bile júrińder» degendeı tóbe basyna shyǵyp tóńirekke jar salysyp turady. Jelige salmaqpyz dep jelpinip otyrady. «Musylman musylmannyń aıybyn jasyra júredi» dep bátýaly sózge de ıman bekimeı tur. Atanyń saqalynan kelin, aǵanyń jaǵasynan ini alyp, biriniń sońynan biri sham alyp túsken shaqqa keldik. Telearnany qossań da sol, bir otbasynyń abyroıyn aırandaı tók­ken, biri-biri kústanalaǵandardy kókke kó­tergen, «baıǵus-aı, qaıtsin» degendeı atpaldaı azamatty otyrǵyzyp qoıyp, qyl­­­mysyn áshkerelep, aıybyn aıqaılaı aıt­­qyzǵan baǵdarlama kóp. «О́geı ana – ba­ýyr­saq, kórde jatyp qol bulǵar» deýshi edi jaryqtyq ájem. Aıaǵansyp, aıyzy qanyp otyrǵandar.

Kisilik degenimiz, eń áýeli – keshirim emes pe edi?! Kimde min joq, kimde aıyp joq, kim qatelespes. Kemshilik jibergendi kógenge tize bersek, kóshe boıy kisige tolar. Jalpy, osy keshire bilý degen qasıet, túsine bilý degen tóbelik minez kimge tán? Hanǵa ma, qaraǵa ma? Álde, bir Qudaıǵa ǵana tán be?

Shyńǵys hannyń «Uly jasaq» zańynda belgilengen tótenshe bir quqyq bar eken. Ol quqyq elge eńbegi sińgen, halqyna qyzmeti artqan adamdarǵa han tarapynan beriletin keshirim. Ol keshirim «toǵyz keshirim» dep atalady. Bir adamnyń toǵyz retke deıin qateligi keshiriledi.

Ámir Temirdiń shóberesi, Omar Sheıhtyń uly, dańqty babamyz Zahır ad-dın Muhammed Babyrdyń «Babyrnama» kitabynda Baqı Shaǵanıanı degen kisige babamyzdyń qatty nazalanýy aıtylady:

«Baqı Shaǵanıanı Amýdyń boıynda qosylǵannan beri bizdiń qasymyzda odan syıly, odan qadirmendi adam bolǵan emes. Onyń aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys boldy; ne aıtsaq ta, nendeı is atqarsaq ta, onyń sózinen shyqpadyq. Biraq baqanyń basyn altyn tabaqqa salsań shorshyp túsediniń keri keldi, ol izettilik, qaıyrymdylyq degendi túsinbedi, ornymen qyzmet etýdi bilmedi, áline qaramaı álek boldy, áldeneshe ret ádepsizdik, turpaıylyq, júgensizdik kórsetti; ol sarań, dóreki, qyzǵanshaq, opasyz, qabaǵy ashylmaıtyn ishmerez bolatyn» dep sýretteıdi ol kisini. Baqı osy «toǵyz keshirimdi» alǵa tartady: «Aıtaryn aıtyp alyp artyn oılady ma, qaıta jalbaryndy, biraq odan túk shyqpady. Ol maǵan kisi jiberip: «Men toǵyz ret qylmys jasaǵansha keshirim jasalatyn bolyp ýádelesken edik qoı» dep sálem aıtypty. Molda baba arqyly onyń on bir qylyǵyn tizbektep aıtyp jiberip edim, dymy óshti», deıdi Babyr babamyz. Al Babyrdyń babasy Aqsaq Temirdiń de osy zańdy qatań ustaǵany jaıly derekter bar. Parsy tarıhshysy Sharaf ad-dın alı Iezdıdiń ataqty Ámir Temirdiń ómiri men erlik dastany jaıly jazylǵan «Zafar-name» kitabynda Temirdiń Iký-Temirdi óltirip, sarbazdaryn marapattaý sátinde de osy toǵyz keshirim jaıly jazylady. «Temir kelip, jeńimpaz qosqa toqtap, osy jantúrshigerlik shaıqasta qaıtpas qaısarlyq tanytyp, jaýyngerlik mindetin batyrlyqpen oryndaǵan sarbazdaryna qoshemet kórsetip, darqandyq jarlyq shyǵaryp, ıasaýldarǵa olardyń uly mártebeliniń ordasyna kedergisiz kirgizip, olardyń ózderi, balalarynyń toǵyz retke deıin jasaǵan kemistigi keshiriletin bolsyn dep buıyrdy». Al «Mońǵoldyń qupııa shejiresiniń» «Segizinshi dápterinde» mynadaı bir oqıǵa baıandalady. «Shyńǵys qaǵan jarlyq etip: «arnaıy syı tartý eteıin» dep, «Boǵurchu, Muqaly bastaǵan noıandar kelsin» degende úı ishinde Shiki-Qutuqu bolatyn, oǵan «shaqyryp kel olardy» degende Shiki-Qutuqu:

...Sábı kezimnen altyn bosaǵańda

boldym men,

Aýzyma saqal qaptap shyqqansha,

Aljaýsyz qate baspadym men...

Endi maǵan qandaı syı tartý bermekshisiń sen» depti. Sol sózine Shyńǵys qaǵan Shiki-Qutuquǵa: «Altynshy inim emes pe ediń. Orynbasar kenje inim, saǵan syı tartýdy inilerimmen birdeı bereıin. Jáne kóp kómegiń úshin toǵyz aıyp bolsa da keshirilsin» depti.

Hannan toǵyz keshirim bolǵanda, qaradan kem degende úsh keshirim nege bolmaýy kerek? Nege biz bir-birimizdi keshirýge kelgende sarańdyq kórsetemiz? Kisiden kemshilik kórsek nege ony ózine aıtpaımyz? Aqyl salǵandaı, keńes qylǵandaı, baýyrlyq peıil, dostyq meziretpen nege oı salmaımyz? Nege kózinen shuqyp, kópke alyp shyǵamyz?