Chılıdiń Sholpan juldyzy

Tipti sol dáýirdiń myqty áde­bıettanýshysy, amerıkalyq jazýshy Ýrsýla Le Gvın: «Ol óleńnen ǵana bıik emes edi, by­laısha aıtqanda, ol ózin ózi tár­bıelegen, sol arqyly oqyrman­ǵa, keıingi býynǵa da ózgeshe áser etti, Mıstral ózi súıgen ádebıet salasyna kún-tún demeı qyzmet istedi, shynaıy aqyn bola bildi», dep aǵynan jarylady.

Bolashaq aqyn dindar ájeniń qolynda tárbıelendi, sol úshin onyń shyǵarmashylyǵyna Injil qatty áser etti. Bala kezinde Mıs­traldyń ájesi onyń kıe­li ki­tap­tan úzindilerdi, atap aıt­qan­da, Dáýittiń Zabýryn oqyp tú­sinýge jáne tolyq jattap alýy­na kómektesti. Aqyrynda, ol úzin­dilerdi kókeıine toqyp, jurt al­dynda jatqa aıtatyn boldy. Keıi­nirek Mıstral óziniń «Mıs Lıb­ros» atty óleńinde Injildiń óleń jazýyna aıryqsha áser et­ken kitaptardyń biri ekenin aıtady.

Mıstraldyń óleńderi qo­ǵam­daǵy osal toptarǵa jana­shyrlyq tanytqysy kelip turady, sebebi onyń ózi balalyq shaǵyn, jastyq ǵumyryn kedeıshilikte ótkizgen bolatyn. Onyń poezııasynyń ekinshi qanaty – bostandyqty, demokratııany talap etý boldy. Tek Latyn Amerıkasynda ǵana emes, búkil álemde áleýmettik, saıası jáne ıdeologııalyq qaqtyǵys­tar kezinde beıbitshilikke sha­qyratyn jyrlar jazdy. Bul – sol tustaǵy qoǵam úshin erlik­pen para-par istiń biri. Ol balalarmen, áıeldermen, jergilikti amerıkalyqtarmen, evreılermen, jumysshylar­men, kedeıler­men qatar qoǵam tarapynan qaty­­­gez­dikke ushyraǵandardyń ja­ǵy­­­na shyqty, sózin sóıledi. Poe­zııa­­­nyń qarýly kúsh ekenin, onyń qýat­tylyǵyn aınalasyna se­zindir­­di, árbir áreketi poezııa­men únde­­­sip jatty. Sol kez­degi Mıstral­­­­dyń basty ala­ńy – Latyn Amerıka­­sy men onyń má­denıetiniń bu­­lyń­ǵyr bolashaǵy, ásirese jergi­likti toptardyń taǵ­dyry týraly boldy.

Mıstral shyǵarmashylyǵy alty poezııalyq jınaqtan jáne birneshe tomdyq proza men hattardan turady. Onyń alǵashqy kitaby Desolación dep atalady, bul eńbek 1922 jyly Nıý-Iorktegi Kolýmbııa ýnıversıtetiniń ıspan tili professory Federıko de Onıstiń demeýshiligimen jaryq kórdi. О́rshil aqynnyń jańa ki­taby oqyrmandardyń nazaryn birden aýdardy. Ol tustaǵy jyr­súıer qaýym men izdep oqı­tyn oqyr­mannyń yqylasy Mıstral­ǵa da aýdy.

Nobel sııaqty úlken syı­lyq­tan Latyn Amerıkasynyń qorjyny toq. Aıtalyq Gab­rıela Mıstral (1945), Mıgel Astýrııas (1967 ), Pablo Nerýda (1971), Gabrel Garsııa Markes (1982), Oktavıo Paz (1990), Marıo Vargas Losa (2010) bolyp kete beredi. Biraq osylardyń ishinen ózgeshe saryndy poezııa­symen kózge túsip, ataǵy tutas álemdi sharlap ketken Gabrıela Mıstral tek aqyn ǵana emes, dıp­lomat, aǵartýshy jáne gýma­nıst edi. Onyń «О́lim týraly sonetter», «Chılı jyrlary» at­ty jyr kitaptary aǵylshyntildi oqyr­manǵa keń taralǵan.

«Tún qańyrap qaldy,

Taýlardan teńizge deıin...

Sarsań bop seni izdep edim,

Men jalǵyz emespin.

Aspan ıesiz qaldy,

Tunshyqty aı teńizge qulap.

Esil-dertim ózińde biraq,

Men jalǵyz emespin.

Dúnıe bos qaldy,

Qyp-qyzyl órtteı

qaıǵyny kórdiń.

Qushaǵyma en

taǵdyrym meniń

Men jalǵyz emespin».

Aqyn «Men jalǵyz emes­­pin» deýi arqyly óziniń ishki jal­ǵyzdyǵyna óleńdi serik ete­di. Mıstraldyń dáýiri jal­ǵyz­dyq­tyń dáýiri bolsa kerek.

Onyń ekinshi óleńder jı­naǵy «Náziktik» degen atpen 1924 jyly Ispanııadaǵy Calleja Press baspasynda jaryq kóre­di. Atalǵan kitap 1945 jyly oqyrmanmen qaıta júzdesti. Bul jınaq aqynnyń atyn alysqa jetkizdi, onyń ústine kitaptyń satylymy da oıdaǵydaı boldy. Mıstraldyń úshinshi kitaby Felling Ispan dalasynda bolǵan azamattyq soǵys kezinde jetim qalǵan Bask balalaryna arnalǵan edi. Onyń poezııasyndaǵy qoz­ǵaýshy kúshter, árıne uly ta­bı­ǵat, dálirek aıtqanda, jara­tylys ekeni daýsyz. Sebebi Gab­rıela barlyq jaratylysqa, adamǵa, tipti janýarlarǵa da aıaý­shylyqpen qarap, óleńi arqyly solarǵa syr aıtty. Onyń «Bıleı almaıtyndar» degen óleńi bylaı bastalady:

«Zaǵıp bala

«men qalaı bıleımin», dedi,

«Júregiń bılesin» dedik.

Mylqaý jan

«men qalaı ándetem» , dedi,

«Júregiń ándetsin» dedik.

Shoǵaına «men qalaı

terbelem», dedi,

«Júregiń jelge jolyqsyn»

dedik.

Jyrdaǵy aqynnyń aq adal sezimi, kirshiksizdigi ózine qa­raı shaqyryp turǵandaı. Ol bir sózinde «Aqyn degenimiz túıin­derdi sheshýshi» deıdi. Shynynda, onyń zamany úshin aqynnyń sózi asqaq, minezi ór bolǵan, qazir de solaı. Balalarǵa kóbirek jyr arnaǵan aqynnyń biri de osy Gab­rıela Mıstral.

«Bekerge ándi buzdyń,

Ol muńdy molaıtady.

Mıllıon bala kún astynda,

Qosylyp hor aıtady.

Qaıǵyǵa dýshar ettiń,

Bekerge óleń buzyp.

Balalar ándetedi,

Qudaıdan tómen turyp».

Ol – óziniń jerlesi ataqty ­Pab­lo Nerýdamen qatar bıik deń­geı­ge kóterilgen máńgilik jyr­dyń, oıdyń ıesi. Onyń esimi bul kúnde búkil Latyn Amerıkasy áleminiń ıdealıstik umtylystaryndaǵy sımvol ispetti.