«Jeti jarǵyny» nege joqtaı beremiz?

Qazirgi zańdardyń barlyǵy ulttyq bol­mys-bitimimizben bite qaınasyp jatyr dep aıtý qıyn. Sebebi birinshi resmı tilde jazylyp, keıinnen qazaqshaǵa shala-jansar aýdarylatyn zańdarda ulttyq ereksheligimiz ben tabıǵı tanym-túsinigimiz eskerile bermeıdi. Qazirgi zańnamalardan qazaqy bolmysymyz­dy tanyp-bilý qanshalyqty qıyn bolsa, qaǵı­da­larymyz da sol kúıi qaltarysta qalyp qoıýda. Basqasha aıtsaq, qos palataly Par­la­ment­tiń súzgisinen ótken zańdarda ultqa tán ny­shan baıqalmaıdy.

Qazaqstan parlamentarızmindegi qazaq tilinde tuńǵysh ári Úkimetke balamaly negizde ja­zylǵan «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynyń avtory, Parlament Májilisiniń I shaqyrylymdaǵy depýtaty Ákim Ysqaqtyń «zań jobasyn jazý úshin ulttyq namys kerek» degen túsine bilgenge sanaǵa sańlaý túsirer sózi bar. 1995-1999 jyldary elimizdegi zań shyǵarý reformasynyń qaınaǵan ortasynda júrgen Ákim Ysqaq: «Buryn Parlamentke de­pýtattar jergilikti mandat arqyly ǵana ótetin. Sol úrdis óte durys edi. Kimniń kim ekeni halyqtyń aldynda kórinetin. 35 jasymda Májiliske depýtat bolyp alǵash kelgende «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Úkimet daıyndaǵan zań jobasyna qatysty jeke pozısııamdy bildirdim. Qarasam, zań jobasy shıki eken. Sosyn namys­­tanyp, bar namys-jigerimdi qaırap, shetten kelgen aǵaıyndy qasyma jınap, azamattyǵy da joq adamdardy Parlamenttegi jumys tobyna kirgizip, jańa zań jobasyn daıyndaýda kúndiz-túni jumys istedik. Bul ózi ulttyń múddesin kózdegen erekshe zań boldy», dep eske alady.

«Halyqtyń kóshi-qony týraly» zań jobasy Parlamentte eń uzaq talqylanǵan zań retinde tarıhta qaldy. Búkil zańdy basynan aıaǵyna deıin qazaq tilinde jazyp shyǵý sol kezdegi eldegi áleýmettik, ekonomıkalyq, tipti saıası jaǵdaıdy esepke alǵanda úlken erlikpen para-par bolatyn. Jobany búkilhalyqtyq talqylaýǵa berý – bizdiń utqan jerimiz osy. Bul zań Konstıtýsııadan keıin búkil halyq talqylaǵan birinshi zań jobasy edi. Jaıshylyqta basy qosylmaıtyn zııaly qaýymdy da ulttyq múdde biriktirdi. Odan keıin zań jobasy Prezıdent janyndaǵy Ulttyq keńeste qaraldy. Eń bastysy – sol kezde qazaqqa qajet zań shyǵarýdyń qansha qıyn bolsa da óte mańyzdy is ekenin uqqan edik.

Bıyl Parlamentte 63 zań qabyldanǵan eken. Onyń 15-ine depýtattyq korpýs basta­ma­shylyq jasaǵan. Árıne, ár zań jobasy jan-jaqty qaralyp, turaqty komıtetter men jalpy otyrystarda keńinen tal­qy­landy. Qabyldanǵan qujattardyń ishinde halyq úshin taǵdyrsheshti mańyzy bar jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge tyıym salǵan zańdy erekshe atap ótýge bolady. Saılaý zańnamasyna da ma­ńyzdy ózgerister jasaldy. Biraq zaman talabynan týyndaǵan zańdarymyzda qazaqtyń ulttyq qundylyqtary qajet etetin qarapaıym qaǵıdalary eskerile bermeıtini qynjyltady. Máselen, elimizde qoǵamdyq rezonans týdyrǵan buıryqtyń biri jynys aýystyrýǵa resmı túrde ruqsat berý bolsa, «Turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl týraly» zań jobasy da kóptiń qyzý talqysyna tústi. Kásibı zańgerlerdiń jiti túsin­dirýleri men qoǵam belsendileriniń aralasýynan keıin zań jobasyndaǵy ultymyzdyń san ǵasyrdan beri qalyptasqan dástúri, otbasylyq qaǵıdattaryn qurbandyqtan aman alyp qalǵandaı boldyq. Batystyń «adam quqyǵyn saqtaý» dep jeleýletken normasynyń barlyǵyn zańdarymyzǵa tyqpalaı bersek, dala zańymen ómir súrgen darqan halqymyz barynan, baǵa jetpes qundy qasıetterinen, ózine tán bolmysynan aıyrylyp qalary haq.

Táýke han tusynda qabyldanyp, tórt ǵasyr boıy jer daýy, jesir daýy, kisi ólti­rý, qaraqshylyq, zorlyq, urlyq, barym­ta­shylyqtan týyndaǵan daý-damaıdy qara qyldy qaq jarǵan ádil úkimimen sheship otyrǵan «Jeti jarǵyny» joqtaı beretinimiz de sondyqtan. Halqymyzdyń ádet-ǵurpy men dástúrin negizge alǵan zańdar júıesiniń bas­ty qundylyǵy da osy – dala zańynyń túp-tamyry qazaqtyń tynys-tirshiligimen astasyp jatyr. «Qasym hannyń qasqa joly» men «Esim hannyń eski jolyn» jańartyp, kem-ketigin tolyqtyrǵan «Jeti jarǵynyń» tarıhı tanymnan tamyr tartyp, irgeli eldiń irgetasyn quraýǵa qyzmet etkeni de sodan. Qazaqstan Parlamenti qabyldaǵan zańdardyń barlyǵy Batys qoǵamynyń zańdarynyń kóshirmesine aınalsa, onda ulttyq bolmysymyz ádira qalmaı ma?!