Dinı ekstremızm qaýpin qalaı seıiltýge bolady?

Kollajdy jasaǵan Amangeldi Qııas, «EQ»

Elimizde qoǵamdy dúrliktirip, halyqtyń ashý-yzasyna tıgen, talaı jazyqsyz jannyń ómirin jalmaǵan lańkestik áreketterdiń basym bóligi dinı ekstremısterdiń qolymen jasalǵanyn dáleldep jatýdyń qajeti joq. Alysqa barmaı-aq kúni keshe elimizdi eseńgiretip ketken «Qasiretti qańtar» oqıǵasynda da dinı ótkir máseleler jelkesin kúdireıtip, aıqyn kóringeni belgili. Sondyqtan Prezıdent dinı ekstremızmge qarsy is-qımyldy kúsheıtýge basa nazar aýdarý kerektigin qadap aıtty.

Qoǵam – barshamyzǵa ortaq. Endeshe, ondaǵy aýqymdy máselelerdi eńserý – tek bıliktiń nemese qandaı da bir salalyq qurylymnyń ǵana emes, jalpyhalyqtyq mindet. Bul tusta halyqtyń negizgi mindetteriniń biri – kez kelgen orynsyz jaǵdaıattar men qalyptasqan jaǵymsyz ahýaldarǵa qatysty óziniń pikirin, janaıqaıyn bildirip, atqarýshy bılikten máseleni ońtaıly sheshýdi talap etý ári oǵan kómektesý. Menińshe, halyq óziniń joǵaryda atalǵan mindetin oryndap keledi. Naqtylaı aıtqanda, jurt qoǵamdaǵy qalyptasqan keleńsizdikterge qatysty janaıqaıyn jetkizýde únsiz qalǵan kezi joq, shetin jaıttardyń sheshimin tabýdy talap etýden de kende emes. Al halyqtyń atqarýshy bılikke qandaı máseleni bolsyn eńserýge kómektesýine múmkindik nemese qolaıly jaǵdaı týǵyzylmaǵandyqtan el-jurt óziniń tıisti oryndarǵa kómektesý mindetin oryndaı almaı keledi. Iаǵnı atqarýshy bıliktiń azamattyq qoǵamǵa, jalpy halyqqa júginýine, olardyń áleýetin paıdalanýyna múmkindik beretin tetik jóndi ornyqpaǵan. Osy tetiktiń júıelenbeýi Prezıdenttiń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasynyń tolyqqandy júzege asyrylýyna negizgi kedergi bolyp otyrǵanyn túsinetin ýaqyt áldeqashan jetken.

Mine, biz joǵaryda sózimizge arqaý et­ken dinı ekstremıstik kúshterdiń qoǵa­my­myzda túrlenip, kózge kórine qoımas ishki jaýǵa aınalǵany, bir saýsaǵyn bú­gip, qabaǵyn túksıtip, ortamyzǵa qaý­­pin tóndirýi, erkinsýi dál osy meha­nızm­niń qalyptaspaǵanynan bolyp otyr. Dáliregi, dinı ekstremızmniń qaýpin aıtqan halyqtyń janaıqaıyna eshkim qulaq aspaı keledi, estise de atal­ǵan túıtkildi tunshyqtyrýǵa batyl qadamdar jasalar emes. Nege? Bul su­raqqa atqarýshy bılik tarapynan naqty, senimdi jaýap berilýin halyq kútip otyr. Osy arada dinı jat aǵymdardy, dinı ekstre­mısterdi qoldap-qýattaýshy nemese onyń jete­gindegi belgili, yq­paldy aza­­mattar men laýazymdy, jaýapty ory­n­darda otyrǵan tulǵalardy sondaı-aq búldirgi ele­ment­terdiń bastaý kózin anyqtap, olar týraly derekterdi ashyq aqparat keńis­tigine jarııalap, álgilerdiń is-áre­ke­tine múlde tyıym salynsa ǵana jo­ǵa­rydaǵy «Nege?» degen saýalǵa naq­ty ári senimdi jaýap berilgen bolyp esep­tele­tinin aıtqymyz keledi. Bulaı bolmaıynsha el-jurttyń kúdigi de, dinı ekst­re­mızmniń qaýpi de seıilmeıdi.

Bizdiń qoǵamda dinı jat aǵymdarmen kú­resý mindeti tek QMDB-ǵa, oǵan qaras­ty ımamdar men ustazdarǵa ǵana júk­telip qoıǵan sekildi kórinedi. Iá, bul máseleden QMDB boıyn aýlaq salmaı­dy, ol óziniń quzyreti sheńberinde ju­my­syn shama-sharqynsha atqaryp jatyr. Biraq budan is óne me?

Búginde «Ekstremıstik, radıkaldyq uıym­darmen kúres elimizde turaq­ty túrde júrgizilip keledi. Ońaltý or­ta­lyq­­­tarynyń ókilderi jat aǵym­nyń je­te­ginde júrgendermen jeke kezdesip, dá­ris pishininde jumystar júrgizýde, so­nyń arqasynda pálen­baı azamat radıkal­dy baǵyttan betin burdy, túgenbaı adam jat aǵym­nyń shyrmaýy­nan qutyldy», degen syńaıly málimetter jıi aıtylady. Bul málimetter halyqtyń kúdigin se­ıil­te ala ma? Árıne, joq. Atqarýshy bı­lik­tiń halyqtyń kókeıin tesken su­ra­ǵyna berer jaýaby ázirge osyndaı mardymsyz bolyp tur. Eger álgi ju­mys­tarmen jaǵdaı jaqsarar bolsa, qazir biz dinı ekstremızmniń qaýpi týra­­ly sóz qozǵamaǵan da bolar edik. Bu­­dan memlekettiń, azamattardyń qaýip­siz­digine jaýapty oryndardyń bul sa­la­daǵy sharasyzdyǵyn osyndaı tıim­di­ligi joq, mardymsyz jumys­tarymen búr­k­e­me­leýden asa almaı otyrǵany anyq baıqalady.

Sondaı-aq memlekettiń dinı ekstre­mızm­­niń, jat aǵymdardyń «bastaý kóz­derin» baqylaýdan shyǵaryp alǵany ne­mese olardy bas bildirýge batyly jet­peı otyrǵany ańǵarylady. Halyq bárin, ıaǵnı «sharasyzdyq sındromyn» kórip otyr. Mundaıda halyq senimi týraly aıtý qıyn.

Bizdiń qoǵamda Islam dininiń qandaı da bir máselesi joq, din atyn jamylǵan qaskóıler tarapynan týyndap otyrǵan ulttyq qaýipsizdik túıtkili bar.

Rýhanı-aǵartý isimen aınalysýy tıis QMDB-ny jat aǵymdarǵa qatysty ulttyq qaýipsizdik máselelerin sheshýshi organ retinde qarastyryp, osy saladaǵy kúreste atalǵan qurylymnyń esebine júginý baıqalyp otyrǵan qazirgi jaǵ­daıda negizgi túıindi tarqatýda aldyń­ǵy shepte bolýǵa tıisti kúshtik organdar tasada qalyp qoıatyn sekildi kórinedi. Bul da nazar aýdararlyq másele.

Jalpy, qoǵamymyzda dinı ekstremızm qaýpin qaıtsek tómendetemiz degen suraqqa laıyqty jaýap berilmeı tur­ǵany ras. Osy oraıda mamandardyń, qo­ǵam músheleriniń usynys-pikirleri mańyzdy. Olardyń oılary atqarýshy bılik tarapynan eskerilip jatsa, dinı ekstremızm qaýpin seıiltýge belgili bir deńgeıde áser etedi dep úmittenemiz.

Osy rette «Birinshiden, jat aǵym re­tinde elementteri bar radıkaldy uıym­dardyń qyzmetine tyıym salatyn naqty, talaby qatal zań qabyldaý qa­jet. Sonda dilimizge, dinimizge qaıshy kele­tin kórinisterge zańmen tosqaýyl qoıy­lady. Sondaı-aq, ekstremıstik uıym­dardy jat aǵym retinde naqty taný múmkindigi keńeıedi», deıdi Aty­raý ob­ly­synyń bas ımamy Altynbek Utyshanuly.

A.Utyshanulynyń aıtýynsha, radı­kaldyq uıymdar kez kelgen ýaqyt­ta jıhad jarııalap, eldiń shyrqyn buzýy ábden múmkin. Sondaı-aq olar qazaq­tyń sharıǵatqa qaıshy kelmeıtin dás­túrlerin joqqa shyǵarýy, namaz oqy­maǵandy kápir deýi jáne basqa da máse­le boıynsha el ishinde búlik shy­ǵarýy yqtımal. Sırııaǵa ketkender – radıkaldy uıymdardyń «jemis­ti eń­bek­teri­niń» kórinisi. Kezin­de elimizdiń batys ólkesinde oıran shyǵarǵandar da osy radıkaldar. «Jat aǵymnyń jetegine shyrmalǵan keıbir adamdar áleýmettik jaǵdaıynyń tómen­diginen, jumystyń joqtyǵynan jat nıettilerdiń jeteginde júrgenin aıtady. Osyndaı jandardyń jaǵdaıyn jasap, jumyspen qamtamasyz etý olardy burys joldan qaıtarýdyń jaqsy amaly», deıdi bas ımam.

A.Utyshanulynyń sózine qara­ǵanda, ımam­dardy qarjylaı qoldaý – jat aǵym­ǵa erýshilerdiń sanyn azaıtatyn tıimdi jol­dardyń biri. «Meshit memleket tara­py­nan qarjylandyrylmaıdy. Qala aý­maǵynan bólek, aýdan, alys aýyl­dar­da meshitterimiz bar. Aýdan, aýyl meshit­teri­niń barlyǵynda birdeı jalaqy máse­lesi tolyq sheshildi deı almaımyz. Son­dyqtan, aýdan, aýyl­dyq jerlerge saýat­ty din mamandaryn tartý máselesi ózek­ti bolyp tur. Eger ımamdarǵa mem­leket­tik turǵy­da qoldaý kórsetip, jalaqy taǵa­­ıyn­daıtyn bolsaq, aýyldar­dy din atyn jamylǵan jat ıdeolo­gııa­dan saq­tan­dy­rý múmkindigi keńeıer edi. Sebebi bi­lik­ti kadr is tetigin sheshedi», deıdi ol.

Sonymen qatar, ol QMDB-ǵa qarasty ımamdar, meshit ustazdary ýnıversıtet, kolledj, mektep, oqý oryndarynda dáris oqyp, shákirttermen kezdesý múmkindigin alýy qajet dep esepteıdi. Sebebi osylaısha, jastardyń boıynda rýhanı ımmýnıtet qalyptastyrý ma­ńyzdy. Bul – rýhanı qýatty, bilimdi ur­paq qalyptastyrady ári ekstremızm men terrorızmniń aldyn alatyn birden-bir jol. «Saıyp kelgende, jat aǵymdarmen kúres – belgili bir uıymnyń ǵana jumysy emes. Bul jerde qoǵamnyń birligi, memlekettiń tikeleı qoldaýy kezek kúttirmeıtin is», deıdi Altynbek Utyshanuly.

Qozǵalyp otyrǵan máselede dintaný­shy-sarapshy Turar Ábýovtiń de aıtary kóp. «Dinı ekstremızm» uǵymyn jan-jaq­ty talqylap, túsindirý maqsatyn­da jalpy ekstremızm uǵymy týraly jaqsy bilgenimiz jón. Álemde, sonyń ishinde Qazaqstanda dinı ekstremızmge qatysty naqty túsinik qalyptaspaǵanyn ańǵarýǵa bolady. Onyń da birneshe sebebi bar. «Dinı ekstremızm» uǵymy eki negizden, biri ekstremızmniń ózinen, al ekinshisi, dinniń keıbir qaǵıda­laryn basshylyqqa alý arqyly paıda bol­ǵan qubylys. Ekstremızm saıası rejimge kóńil tolmaýshylyqtan, áleý­mettik teńsizdikten, qoǵamdaǵy keı­bir kúrdelengen máselelerge kóńil tol­maýshylyqtan týyndaýy múm­kin. Dinı ekstremızm – qoǵamda ornyq­qan mo­raldyq normalarǵa, salt-dás­túr­lerge, dástúrli dinderge qaıshy is-áreketter. Basty sıpaty – dinı óshpendilikti nemese alaýyzdyqty qozdyrady jáne zorlyq-zombylyqqa shaqyrady, son­daı-aq azamattardyń qaýipsizdigine, ómirine, densaýlyǵyna, senimine nemese quqyqtary men bostandyqtaryna qater tóndiretin kez kelgen áreket. Al din­niń atyn jamylyp, saıası maqsatqa qol jetkizý úshin baǵyttalǵan áreketter dinı-saıası ekstremızm bolyp sanalady. Dinı-saıası ekstremızm – din atyn jamylyp, saıası maqsattardy basshylyqqa alyp memlekettik qurylymdy kúshtep ózgertýge jáne bılikti jaýlap alýǵa, mem­lekettiń aýmaqtyń tutastyǵy men ege­mendigin buzýǵa baǵyttalǵan qyl­mys», deıdi T.Ábýov.

Onyń aıtýynsha, jalpy mundaı teris áreketter ulttyq, memlekettik ıdeologııanyń álsizdigi nemese bolmaýynan týyndaıdy deýge bolady. Buǵan keıbir sarapshylarymyz kelispeýi de múmkin. «Joǵaryda keltirilgen máselelerdiń aldyn alý nemese qaýipti seıiltý úshin birinshiden, baqylaýdy kúsheıtýimiz kerek. Baqylaý bolmaǵan jerde bereketsizdik oryn alady, tipti shek­ten tys erkinsý paıda bolady. Son­dyqtan ata-ana óz balasyn, memleket óz azamattaryn baqylaýǵa alýy kerek. Iаǵnı bala dinge bet bursa, ony tyımaý kerek, kerisinshe oǵan durys baǵdar berý kerek. Memleket te osy baǵytta mashyqtaný qajet. Iаǵnı azamattardy jalǵan dinı urandardan qorǵaı bilý lázim. Bul elimizdiń, bolashaǵymyzdyń beıbit, urpaǵymyzdyń amandyǵy úshin qajet», deıdi sarapshy.

T.Ábýovtiń sózine qaraǵanda, sońǵy jyldary elimizde jastardyń dinge negizdelgen radıkaldaný úderisi qarqyn alýda. Ony áleýmettik jelide otyrǵan jastarymyzdyń túrli pikirlerinen bilýge bolady. Shyn máninde radıkalızm kóbinese ol dinı qundylyqtardan jáne ósıetterden emes, sol qundylyqtardy, ósıetterdi jekelegen azamattardyń (dinı aǵym ókilderi) túsindirý tásiliniń kem­shiliginen paıda bolýda. Osydan baryp baqylaýsyz ketken jastarymyz jyldam radıkaldanady jáne tez teris sózge erip, ılanǵysh bolady. Ony keshegi qańtar oqıǵasynan ańǵarýǵa bolady. Iаǵnı olar syrttan kelgen aran­datý­shylardyń yqpalyna tez túsip qalǵan­dyǵyn kóre alamyz. Sondyqtan jastardy baqylaýsyz jiberý radı­kal­daný­dyń artýyna aıtarlyqtaı áser etedi. «Memleket radıkaldaný­ǵa qar­­sy jáne ekstremızmniń aldyn alý ju­mysyn úılestirýdiń mánin arttyrý qajet sekildi. Sonymen birge radıkaldanýǵa kimderdiń beıim tu­ra­tynyn anyqtap alý kerek. My­saly, jeke senimi men kózqarasyn tyqpa­laý­shylardyń kesirinen otbasynda aýyr problemalary barlardyń, qıyn jaǵ­daıly oqıǵalardy basynan ót­ker­­genderdiń, kemsitýshilikten zardap shek­­kenderdiń, áleýmettik qarym-qaty­nasta túıtkilderi barlardyń, bireýden aqysyn ala almaǵandardyń, ózin ózi baǵalaı almaıtyndardyń radıkaldy, ekstremıstik kózqarastarǵa tez ilesip ketý yqtımaldylyǵy bar. Kezinde Din isteri komıtetine qarasty Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵynda qyzmette júr­genimde 2015 jyly elimizdiń dinı ahýalyn zerdeleý maqsatynda jumys­tar júrgizildi. Zerdeleý barysynda júrgizilgen saýaldama stýdentter arasynda dinı qundylyq birinshi orynda, ulttyq qundylyq – ekinshi, azamattyq – úshinshi, zaıyrlylyq tórtinshi orynda turǵany baıqaldy. Al stýdentterdiń az bóligi ózine qaı qundylyqtyń qymbat ekeni jónindegi suraqqa jaýap berýge qınalǵan. Bul jastar arasynda rýhanı negizi joq jalań dinshildiktiń órship bara jatqanyn, memlekettilik negizi ári qoǵamdyq turaqtylyq tiregi bolyp tabylatyn ulttyq, otansúıgishtik, zaıyrlylyq qundylyqtardyń mańyzy múlde tómendep ketkenin, sonymen qatar jalpy qundylyqtyq tárbıeniń durys jolǵa qoıylmaı otyrǵanyn kórsetken edi», deıdi T.Ábýov.

Sarapshy osy rette jastar arasynda ulttyq, memleketshildik, otan­súı­gishtik tárbıeni kúsheıtý, dástúr­li rýhanı qundylyqtardy nasıhat­taý sha­ra­­laryn qarqyndy túrde júr­gizý qajet dep esepteıtinin aıtady. «Ta­ǵy bar aıta ketetin jaıt, elimiz­de ıdeo­logııalyq turǵydan júıeli jumystar kúsheıtilgeni jón. Ásirese, memlekettiń din salasyndaǵy saıasaty júıeli negizde qarqyndy júrgizilýi qajet. О́ńirlerdegi dinı ahýaldy zerttep-zerdeleýge, ony qadaǵalaýǵa, shynaıy kórinisin aıqyndaýǵa, turǵyn halyqpen jáne túrli dinı aǵym ókilderimen belsendi jumys atqarýǵa mańyz berilýi kerek. Din salasyndaǵy qyzmetkerlerdiń, ásirese tájirıbesi az mamandardyń bi­lik­tiligin jetildirý sharalaryn qolǵa alý da mańyzdy. Sondaı-aq radıkal­dy ıdeologııa yqpalyna túsken aza­mat­tardyń dástúrli dinge ótkenin anyq­taıtyn ındıkatorlar áli de tolyq rettelmegen jáne deradıkalızasııalaý úderisi únemi dástúrli dinge ótkenderdiń sanymen ǵana baǵalanýda. Sondyqtan osy baǵytta keshendi zertteýler júr­gizi­lip, nátıjesinde, mamandarǵa tıisti ádistemelek materıaldar ázirleý qajet. Sana-sezimi radıkaldanǵan azamattarmen jumys isteý árıne ońaı emes», deıdi sarapshy.

Onyń aıtýynsha, BAQ-taǵy din máselelerin kóteretin jarııalanym­dar­da, dinı mazmundaǵy aqparatpen shek­telmeı, ulttyq, memleketshil­dik, otansúıgishtik qundylyqtardy nasıhattaıtyn, zaıyrlylyq qaǵıdat­taryn taldap-túsindiretin rýhanı-tanym­dyq jáne ǵylymı-kópshilik turǵydaǵy materıaldarǵa basymdyq berilgeni jón.

Iá, el ishinde dinı ekstremızm qaýpin tómendetýge qatysty usynys-pikirler óte kóp. Munyń barlyǵyna atqarýshy bılik «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy aıasynda nazar aýdaryp, eń bastysy eldiń tynyshty­ǵyn qashyratyn, tatýlyǵymyzǵa syna qaǵatyn, táýelsizdigimiz men qarapaıym halyqty qaýipte ustaıtyn kesirli, kesapatty ıdeologııadan saqtaný isine el-jurtty jumyldyrýǵa tıis.

Bul baǵytta qandaı tıimdi jumys­tar­dy qolǵa alý kerektigin atqarýshy bılik óz áleýetin kórsete otyryp anyq­tap, ony halyqpen talqylap, naqty qadam­dar jasaýdyń ýaqyty keldi. 

Dinı ekstremızmniń zorlyq-zomby­ly­­ǵynan, terrorızm qaýipterinen adam­nyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń qaýip­sizdigin saqtaý, qamtamasyz etý ózekti­ligi kún tártibinde turǵan búgingi tańda atqarýshy bılikke artylar salmaq, júk, jaýapkershilik jeńil emes. Munyń údesinen laıyqty shyǵa bilý bılikke degen halyqtyń senimin edeýir nyǵaıtatyny sózsiz.

Al ázirge jat dinı aǵym músheleriniń senimin ózgertý baǵytyndaǵy iske ǵana den qoıǵansyp, dástúrli dinimizge bet burǵandardyń sanyna maldanyp, al olardyń ornyna basqa pıǵyldylardyń top-tobymen quıylyp kelip jatqanyna syrttaı kijinip júre turýdan basqa amal joq. Jat aǵymdaǵylardyń biriniń betin beri qaratqanymen, onyń ornyn ekinshi bireýge bastyrý kórinisi – «bas­taý kózderdi» buǵattamasaq ári qaraı jalǵasa beredi.