Kamamberden kartınaǵa deıin...

Fılosofııalyq oılarǵa qurylǵan bul kartınany ıspannyń sıýrrealıst sýretshisi Salvador Dalı jazǵan. Bala kezinen kóptiń nazarynda júrgen ol seksen bes jyl ishinde 1 500-ge jýyq sýret salypty. Sıýrrealdy kartınalar, ıllıýstrasııalar, músinder...

Salvador Dalı kózi tirisinde óte tanymal boldy: birneshe ómirbaıandyq kitap pen ssenarııler jazdy. Áıgili Chupa-Chups logotıpin jasady. Ýolt Dısneımen birge Destino mýlt­fılminde jumys istedi, Lýıs Býnýel men Alfred Hıchkoktyń fılm­derin túsirýge qatysty. Ol az deseńiz, Dalı úıinde Lıgat porty­na 44 qola músin jasady. Sýretshi negizinen óziniń armandarymen, usta­­nymdarymen hám Freıd teorııalarymen shabyttanǵan.

«Jad turaqtylyǵy» (La persistencia de la memoria) shaǵyn kartınasy Salvador Dalıdiń eń tanymal jumysy bolsa kerek. Sýretshi týyndyny áıeli Gala dostarymen kınoǵa ketken birneshe saǵattyń ishinde salǵan. Al ózi basy aýyryp turǵanyn aıtyp úıde qalady. Bul 1931 jyl bolatyn. Sýretshi eń aldymen Kreýs múıisin salady, keıin sýretke qarap turyp, kenepte qandaı da bir ıdeıa, maǵyna joq ekenin túsinedi. Uıyqtap qalǵan soń oǵan keptirilgen záıtún butaǵynan aǵyp jatqan jumsaq saǵattyń beınesi elesteıdi. Dalıdiń ózi bir kún buryn tamaqtanǵan jumsaq kamamber irimshigi ony «aǵyp bara jatqan saǵattardyń» beınesine ákelgenin aıtady. Mine, qyzyq. Bir kartınanyń salynýyna eritilgen irimshik te sebep bolady eken... Jalpy, sheksizdik degen uǵym shyǵarmashyl jandardyń oı-qııalyna ǵana tán sekildi.

Keıde kartınaǵa ataý qoıyp kerek emes pe deısiń. Kórkem sýret – sózsiz «sóıleıtin» óner. Tipti, sonaý HVII ǵasyrda sýretshiler týyndylaryna taqyryp qoımaǵany belgili. Kóbinese avtorlar ómirden ótken soń múlikterin túgendeý kezinde oryndaýshylar men qyzmetshiler oılap tabatyn bolǵan. Máselen, Vermeerdiń áıgili injý syrǵaly qyz obrazy  «Oramal taqqan qyz», «Qyzdyń júzi» syndy túrli nusqada ataldy.

Dalıdiń «Jad turaqtylyǵy» kartınasynyń ataýy da sýret mazmunynan áldeqaıda alys. Buǵan deıin ol «Jumsaq saǵat», «Aqqan ýaqyt», «Jad qattylyǵy» nemese «Jad turaqtylyǵy», «Ýaqyttyń ótýi», ıakı «Ýaqyt» dep te atalǵan. Sıýrrealızm baǵytynda salynǵan týyndydaǵy negizgi detal – jumsaq saǵattar. Avtor bul arqyly ótkenge oralý da, bolashaqqa áser etý de ońaı ekenin kórsetedi. Ýaqyt ta keıde baǵaly, keıde bar-joǵy belgisiz aǵyn sýdaı. Kartınadaǵy qumyrsqalar úımelegen saǵat ta, ómir fılosofııasyna salsaq, ýaqyttyń ótkinshi ekendigin, bári-báriniń bir kúni bitetindigin ańǵartady.

Aspaly jáne aǵyndy saǵattyń jumsaqtyǵy – ýaqytty syzyqtyq túsinýden aýytqýdy bildiretin beıne. Dalıdiń ózi munda «Jerleý oıynynda» jáne basqa da kartınalarda paıda bolǵan, uıyqtap jatqan bas túrinde qatysady. Avtor jumsaq saǵattar salystyrmalylyq teorııasynan emes, kamamberdiń kúnde erýin sıýrrealıstik qabyldaýdan shabyttanǵanyn aıtady. Sondaı-aq «Port Lıgat peızajy da­ıyn bolǵan soń sýretti boıaýǵa eki saǵat qajet boldy», dep jazady.

Degenmen, sýretshi munda ýaqyt uǵymyn tolyqtaı joqqa shyǵarmaıdy. Oǵan jaǵada jatqan jumyrtqa, teńiz ben aspandy jalǵaǵan aına beıneleri dálel. Dalıdiń kózqarasynda ýaqyt qaıshylyqty hám salystyrmaly, biraq sonda da ol ómir kartınasyn jasaı alady.

Avtor osy týyndysyn salǵan az ýaqytta úlken tebireniste bolady. Keıin Dalı ony ­kınodan kelgen áıeline qalaı kórsetkenin ­baıandaıdy: «Men onyń sýretke qalaı qara­ǵa­nyn jáne onyń júzindegi tańǵalysyn jiti baqy­lap turdym. О́ıtkeni kartınanyń áser eteti­ni­ne senimdi edim. Nege deseńiz, Gala eshqa­shan qatelespeıtin». Aıtqandaı-aq, Gala jańa ­kartınany bir kórgen jan eshqashan umytpaıdy dep baǵalaıdy.

Sýretshi bul kartınaǵa eki-aq túsinikteme beredi: kamamber týraly oı ony saǵattyń jumsaqtyǵyna jetelegen. Al jazý ústinde ejelgi grek fılosofy Geraklıttiń «Bári aǵady, bári ózgeredi», degen tujyrymy týraly oılapty.

Sýret salynyp bitken soń ony ile-shala amerıkalyq Djýlıan Levı avtorǵa «Jad turaqtylyǵy» eshqandaı kommersııalyq tabys ákelmeıtinin, tek úıinde ilinip turatynyn aıtyp, satyp alǵan. Salvador Dalıdiń shyǵarmashylyǵyndaǵy áıgili týyndy 1934 jyldan beri Nıý-Iorktegi Zamanaýı О́ner mýzeıinde saqtalyp tur. Ágárákı, Nıý-Iorkke jolyńyz túsip jatsa, Manhettendegi mýzeıge Dalı kartınasyn izdep bararsyz.