Mańǵystaýdyń ekologııasy «bozdap» tur

Aqtaý qalasynyń irgesindegi hımııalyq qospalardy tógý arqyly qoldan jasalǵan qaýipti Qoshqar ata ýly kólin tumshalaý taqyryby jyldarǵa sozylyp sıyrquıymshaqtanyp áli keledi. Aqshanyń durys bólinbeýi, tumshalaý materıalyn tańdaý, tumshalaý tehnologııasy syndy bitpeıtin daýmen, máselemen bas aınalyp, ýaqyt ótkizip júrgende ýly kóldiń qorshaǵan ortaǵa, ekologııaǵa jáne turǵyndar densaýlyǵyna óz zııandy áserin tıgizip jat­qany anyq. Jańbyrdyń sırek jáne az jaýýy, jerge shóp shyqpaýy sal­darynan oryn alǵan qýańshylyq, jut, maldyń qyrylýy – Mańǵystaý eko­lo­gııasyndaǵy jaǵdaıdyń naqty dáleli.

Sońǵy jyldary tolqyny qalaǵa qol artyp, alasuryp jatatyn teńiz de birneshe metrge tartylyp aptyǵy basylǵan, sý jaǵalaýdan qashty. Ma­mandar bul 30-35 jylda qaıtalanyp turatyn úrdis dep jubatýmen kóńil toǵaıtady, áıtse de, shynymen solaı ma, joq pa naqtylyqty eshkim bil­meıdi. Itbalyq, qustar syndy sý janýar­larynyń jappaı qyrylýy teńizdegi jaǵdaıdyń máz emes ekenin bildiredi.

Turǵyndarynyń biraz bóligi Kaspıı teńizi sýyn tushytyp, aýyz sý retinde paıdalanatyn óńirde teńiz sýynyń tar­tylýy onsyz da jyldar boıy sheshil­meı kele jatqan aýyz sý máselesin kúr­delendire tústi. Onyń ústine týrızm­di damytý, naryq talabyna saı kásip­kerlikti jandandyrý maqsatynda teńiz jaǵalaýynan salynǵan túrli demalys oryny, kásipkerlik nysany turǵyndarǵa onsyz da jetispeıtin aýyz sýǵa qosymsha shyǵyndy molaıtyp, suranysty arttyryp otyr. Sońǵy kez­derdegi qala jáne qala mańyndaǵy aýyl turǵyndary sanynyń artýy jýyq arada aýyz sý jetis­peýshiligi máselesin qıyndata túspese, sheshetin yńǵaıdy ańǵartpaıdy. О́tken oqý jylynda Aqtaý qalasynda mektepke baratyn oqýshylar sany birden 6 myńǵa artyp, mektep je­tispeýshiligi, úsh aýysymdy oqytý má­selesin týyndatty. Bul mektepke qa­tysty másele bolǵanymen, turǵyndar sanynyń kúrt kóbeıýi aýyz sýdyń jetis­­peýshiligi máselesin qordalandyra túsetini anyq. Bul jaǵdaıdyń, ıaǵnı Aq­taýdyń aýyrt­palyǵyn jeńildetý, qo­symsha sý kózderin tabý máselesi úkimetten, oblys basshylyǵynan tyń sheshimderdi talap etedi. Biraq bul tarap­tyń «qýaty táýligine birneshe tekshe metrge jetetin sý tushytatyn zaýyt sala­myz, qondyrǵy ornatamyz, qýatyn art­tyramyz» degen jospar-jobalaryn qaýzaǵanymyzǵa da birneshe jyldyń júzi ótti. Sheshimin tapqan bir joba joq, másele jyl saıy­n kúrdelenip ke­ledi. Al kásipkerlik jáne óndiristik nysandardyń qorshaǵan ortaǵa, teńizge qatysty tártip-tazalyǵy – úlken másele jáne bul temirdeı tártip-talappen qaı­ta, jańǵyrta qaralýǵa tıis. Sondaı-aq ha­lyqtyń turmysy, kúneltisi úshin, orta­lyqtyń problemasyn qoıýlata bermeý úshin jáne dalany qulazyǵan dalaǵa aınaldyrmaý úshin aýyldardy saqtap qalýdyń mańyzynyń zor ekeni belgili. Ártúrli zamanaýı-áleýmettik salys­tyrý­dy tilge almasaq ta, shańnan, qum basýdan qashqandardyń Aqtaý men qala mańyndaǵy aýyldardyń, Jańaózenniń salmaǵyn eselep qalaǵa údere qonys aýdarýy jaqsy emes.

Mańǵystaýlyqtardy sońǵy jyldary qozǵalysqa túsken qum kóshkini alańdatyp otyr. Jańbyrdyń az jaýýy, qýańshylyq syndy tabıǵattaǵy úlken ózgeristerdiń jalǵasy bolýy kerek, qumdy óńirlerde qumnyń kóshýi, aýyldardy, molalardy qum basý qorqynyshy údep keledi. Buǵan deıin Mańǵystaý aýdanynyń Úshtaǵan, Tushyqudyq jáne Shebir aýyldarynda qum kóshkinin toıtarý jumystary qolǵa alynyp, 2021 jyly tolyqtaı aıaqtalǵan eken. Atap aıtqanda, Úshtaǵanda 648,8 gektar, Tushy­qudyqta 847,4 gektar, Shebir aýylynda 451,8 gektar, Senek aýylynda 1 288 gek­tar, jalpy alǵanda, shól al­qaptaǵy tórt aýyldyń aınalasynda 3 236 ga jasyl jelekter paıda boldy. Qazir­gi tańda egilgen qara sekseýilderdi ári qaraı kútip ustaýǵa jáne qorǵaýǵa Beı­neý ormandar jáne janýarlar dúnıe­sin qor­ǵaý jónindegi memlekettik kommý­nal­dyq kásiporynnyń menshigine berý jumystary júrýde jáne oǵan qosymsha 2023 jyldan bastap tórt ormanshy, ıaǵnı ár aýylǵa bir ormanshydan jáne segiz kó­­mekshi qyzmetker, ár aýylǵa eki kó­mek­­shiden shtat birlikterin bólýdi jos­par­laǵan.

Qum kóshkini endi joǵaryda atalǵan aýdannyń ózge aýyldaryna saldy. Mań­ǵystaý aýdanynyń ortalyǵy Shetpe aýyly­nan 90 shaqyrym qashyqtyqta orna­lasqan Sazdy, Saýysqan, 77 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Jarma eldi mekenderinde 220-dan astam turǵyn turady. Inje­nerlik ınfraqurylym tartylǵan, ıaǵnı atal­ǵan 3 eldi meken toq, gaz, sýmen tolyq­taı qamtylǵan. Turǵyndardyń negizgi tabys kózi – mal sharýashylyǵy. Sa­ýys­qan eldi mekeninde «Saýysqan» sý óndirý-taratý mekemesi bar. Atalǵan me­keme Jańaózen, Ushtaǵan, Sazdy, Saýysqan halqyn jerasty aýyz sýymen qam­tamasyz etedi.

Bul eldi mekenderdiń geografııalyq or­nalasýy Bostanqum atty qumdy jer­de bol­ǵandyqtan turǵyndardyń ómir sú­rýine kóshpeli qum kedergi kel­­tirý­de. Jeldiń áserinen kóshken qum qorajaılardy basyp, qulaýyna deıin alyp kelýde. Mańǵystaý oblysy Ta­bıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paı­da­lanýdy retteý basqarmasynyń bas­shysy D.Qusbekovtiń aıtýynsha, bas­qarma tapsyrysymen 2018 jyly atal­ǵan úsh eldi mekendi kóshpeli qumnan qorǵaý jobasy jasalǵan. Qazirgi tańda qara­jaty qaralyp, konkýrsqa tórt ret shyǵarylǵanmen eshbir merdiger qa­tyspapty. О́ıtkeni qazirgi baǵanyń sol kezdegi baǵadan qymbat bolýy jobaǵa ózgeris engizýdi qajet etedi eken. Úsh aýylǵa daıyndalǵan 6 jyldyq jobasy bo­ıynsha barlyǵy 134,02 ga jerge

327 152, atap aıtqanda, sekseýil 40%, júzgen 30% jáne tomırıks 30% ósimdik­terin ósirýge 422 893,8 myń teńge qaras­ty­rylǵan. Sondyqtan atalǵan jumys­tyń smetalyq quny qaıta eseptelýi qajet.

– Mańǵystaý óńirindegi túıini tar­qamaǵan ekologııalyq máselelerdiń biri – qum silemderin kúreý jumystary. Jalpy, shóleıttenýge qar­sy jumys jolǵa qoıylǵan. Máselen, Jarma aýyl­ynda 18 úı bar, barlyǵy 154 adam turady. Saýysqan aýylynda 10 úı bar, onda 57 adam turady. Eki aýyl­da to­lyqtaı gazben, sýmen, toqpen jáne medı­sınalyq pýnktpen qam­tylǵan. Sazdy aýylynda 28 úı bar, onda 153 adam tura­dy. Sondaı-aq sýmen jab­dyqtaý, gaz, elektr jaryǵy bar, medı­sınalyq ortalyq bar. Jergilikti turǵyndar mal sharýashylyǵymen, atap aıtqanda, sıyr, jylqy, túıe jáne qoshqar ósirýmen aınalysady. Mektebi joq, balalar Úshtaǵan aýylyndaǵy orta mektep janyndaǵy ınternatta oqıdy. Jańa qurylys salynǵan joq. Okrýg boıynsha 2021 jyly – 46 sharýa qojalyǵyndaǵy mal basy – 21 216 bas qurady. Osylaı óz tirligin kúıttep, ma­lyn ósirip, balasyn oqytyp, ádemi tir­ligin úılestirip otyrǵan aýyldardy qum basýy jaqsy emes, – dedi ECOJER qazaq­standyq ekologııalyq aımaqtyq bas­tamalar qaýymdastyǵynyń Mańǵystaý óńirlik ekologııalyq keńesiniń kezekti otyrysynda Mańǵystaý oblysynyń tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń basshysy Dúısen Qusbekov.

Aýyl turǵyndaryna qummen óz be­tinshe kúresý qıynǵa soǵýda. 500-600 myń teńgesin berip qumdy kúret­kenimen, bul máseleni birjolata shesh­peıdi – taý-taý qum sol jerdi nemese basqa tustan úı men qorany, aýlany qaı­ta basyp qalyp, álekke salady. Aýyl tur­ǵyndary bul keleńsizdikti jerasty sýla­rynyń úzdiksiz alynýymen baılanystyryp otyr.

Osylaısha, Mańǵystaý aýdanynyń atalǵan úsh aýylynda qum toqtatýǵa qa­tysty bir jyldary aqsha bólinbeı, endi qymbatshylyq qursaýynda bar aqsha jumyryna juǵym bolmaǵan sharýa basy ashyq kúıinde tur. Zardabyn, árıne, halyq tartady. Beıneý aýdany aýmaǵynda da qum kóshkini ózgerisi baıqalady. Bul tabıǵı qubylys, tabıǵı apat degenmen de, «qarjy joq» degen jeleý­men qarap otyryp tutas qaýymdy qum ara­nyna jutqyzý, aýyldardy qum qur­­saýynda qaldyrý qanshalyqty durys?

Mańǵystaý – munaıly ólke. Bul, árıne, jaqsy. Biraq jyldar boıy ton­nalaǵan toqtaýsyz munaı óndirisiniń Mań­ǵystaý ekologııasyndaǵy tepe-teń­dikti joǵaltyp, jerústi klımatynyń ózge­rýine áseri jaqsy emes deýge bolady. So­nymen munaı Mańǵystaýdyń baǵy ma, sory ma? Baǵy deıin desem «qara altynnyń» baılyǵyna balqyp, shekesi shylqyp otyrǵan eshkimdi kórmedik. Munaıdyń qarajatynan qala salyp, jumyssyzdyqty aýyzdyqtap, aýyz sý úshin qudyq qazyp, zaýyt salyp, qumdy toqtatý úshin sharalar alyp, shabylyp júrgender taǵy joq.

Qazirgi tańda qum basý qubylysy jań­byr jaýmaǵan, aýyz sý jetpeıtin, byltyrǵy qýańshylyqtan biraz malynan aıyrylǵan mańǵystaýlyqtar úshin úlken máselege aınalyp otyr. Qum kóshkinin toqtatýdyń joly qandaı, jalpy, Mańǵystaý ekologııasyna úkimettik deńgeıde nazar aýdarylyp, ǵylymı turǵyda taldaý jasalyp, soǵan sáıkes keshendi is-sharalar qolǵa alynǵany durys bolar edi.

Mańǵystaý oblysy