Sońǵy saryn týdyrǵan sony shyǵarma

Poema taý sýyndaı sarqyra­ǵan ǵajap bir tasqynmen, úlken ekpinmen bastalady ǵoı. Sol ek­pindetken daýysta ókinish te joq emes. Alǵashqy shýmaǵynyń ózinde «qazaqta qobyzshynyń qalǵany sol» deıdi. Molyqbaı atalarynan bastap qobyzshy ǵana emes, aqyn, jyraý, baqsy, emshilik qasıetteri de joǵary bolǵan. Kisi kózimen kórmese, qulaqpen estip senbeı­tin nebir sumdyqtardy boıyna sińir­gen bular qazaq dalasynyń qasıeti men kıesin, eski jady men kúlli tylsym qupııasyn ke­ıingige jetkizýshiler edi. Ilııas pen uly Muhań, Muhtar Áýezov Molyqbaı qobyzshyny eline izdep baryp, shyǵarmashyly­ǵy­na arqaý etkeni tegin deısiz be? Biz tilge tıek etip otyrǵan poema­dan bólek, aqyn Molyqbaı murasyna dendep bas qoıǵan, ol tartatyn kúılerdi túgendep, atyn atap, túrin tústegenin bile­miz. Qasıetti dalanyń qasterli uly – sol Molyqbaıdy, molyq­baılardy tunshyqtyryp, qur­týǵa aınalǵanyn aqyn kúni bu­ryn sezip-bilgendeı kórinedi poemadan. Olaı deıtinimiz, qazaq dalasynda eń birinshi qýdalanyp, repressııaǵa ushyraǵandar da osy kúıshiler. Bular eskini oıatyp, ejelgi rýhty tiriltýshiler, anyǵyn aıtqanda. Olardyń kó­bin 1930 jylǵa deıin qyryp ji­ber­genge uqsaıdy Keńes bı­ligi. Arqa dalasynda munyń my­sa­ly kóp. 1928-1929 jyldary su­raý­syz atyp kete bergen domby­ra­shy, kúıshilerdi. Arqada sol kúı­­shi­ler arasynan Alla saqtap, aman qalǵandardyń arasynan keıinge jetkeni Ábiken Hasenuly sııaqty birdi-ekilisi ǵana. Denin 30-shy jylǵa deıin atyp tasta­ǵan. Atalǵan poema­nyń keıipkeri Molyqbaı qobyzshy ­da sol 30-jyl­dan ári aspaǵan.

Kúıshiler dep jalpy ataǵa­nymyzben, bulardyń kóbine kúı­shilikpen qatar dalanyń nebir tylsym qasıetteri qonǵan, asyl rýhty ózinen keıingige jal­ǵas­tyrýshy, Táńiriniń erekshe ja­rat­qan adamdary. Halyqtyń qasıetin saqtaýshylar. Ony my­na poemadan da kórýge bolady. «Jaı­laýda ala qarly Amantekshe, qar­latyp, jańbyrlatyp, nóser tók­se, toqsyrtyp kári arshany ot mazdatqan, shal úıin saǵynýshy ek biz erekshe», deıdi avtor. Demek, balalar jıi soǵyp, Molyqbaıdyń kúıi men áńgimesin tyńdap turǵan. Bul jáne qazaq dalasynda ejelden bar úrdis bolsa kerek. Sol arqyly tárbıelen­gen, rýh kótergen, tanym-túısigi qalyptasqanyn ańǵaramyz qazaq balasynyń. Ol odan keıin Keńes ókimetine qyp-qyzyl «kedergi» bolmaı qaıtsin?

Avtor poemanyń basynda-aq Molyqbaıdy erekshe shabytpen, býyrqanǵan kúshpen jyrlap, asa yjdaǵattylyqpen tanystyrady. «Qobyzshy ol «Kók kóbikti» kúrildetken» dep kúıshiniń qo­byzshylyǵy men tartqan kúı­lerin qaıta-qaıta qaıtalap, oqyr­man­nyń jadyna berik toqýǵa um­tylady. Poemanyń birinshi bó­li­minen besinshi bólimine deıin týyndy kúıdiń yrǵaǵymen, tylsym kúshpen jazylǵany seziledi. Keı tustarynda, ásirese, birin­shi bólimin ynty-shyntysymen oqyǵan jan beımálim bir sa­ryndardan habar kelgendeı tu­shynýy bek múmkin. Mýzyka tili, qobyzdyń úni túrtkileıdi túı­sikti. Ekinshi bóliminde kúıshi balalarǵa «Bozingen» kúıiniń ańy­zyn áńgimeleıdi. Kúımen birge baqsynyń janynda ádebıet te ómir súrip, jas balalardyń jadyna kóship otyrǵan degen sóz. Bul «Bozingen» kúıiniń ańyzyna Ilııas Jansúgirov tegin toqtalmaıdy poema arasynda. Onda «baı bopty Baǵlan atty» dep, baıdyń túıesin baqqan Qaýsylǵazynyń esimine deıin atap, kóship-qonyp júrgen jerine sheıin túgendep jetkizedi. Sóıtedi de kóp túıe arasyndaǵy boz taılaqtyń qasıetin aıtyp, sony qaıytý jolynda baqsy oınat­qanyna toqtalady. «Baqsy oınap kúńirentse de qobyz únin, Qoıqaptan qozǵaǵanda Qor­qyt jynyn» dep qazaq dala­syn­da qobyzshylyq pen baq­sy­­lyq Qorqyt zamanynan beri ke­le jatqanyn ańǵartyp óte­di. Osyn­daǵy bozingenniń ańy­zy qazaq saharasynda qansha shy­ǵar­maǵa arqaý bolmady? Muny birinshi bolyp hatqa jazǵan Ilııas ta emes shyǵar, múmkin sol kisi shyǵar. Áńgime – el ishinde ańyzdyń neshe taraý bolyp túrlenip, kóshýin­de. Kez kelgen shyǵarma, meıli ol kúı, meıli óleń, basqa bolsyn, ol ańyzymen qudiretti. Qulaqqa ańyzymen sińimdi, ańyzymen san taraý, myń salaly. Sondyǵy­men de týyndy uly bolmaqshy. Sońynan ańyz, áńgime ermegen aqyn men batyr joq. Olaı bolsa, olardyń aqyndyǵy da, batyrlyǵy da kúmándi kóriner edi. Sol sııaqty osy bozingenniń ańyzy ár shyǵarmada ártúrli bolyp túrlenip, ýaqyttan ýaqytqa kóship keledi.

Osylaısha, kúıdiń tylsym qudireti men ańyzyn qatar alyp kele jatady da, bel ortadan úze­di avtor. Tolyq sýrettep ketpeı, poemanyń besinshi, sońǵy bó­liminde shyǵarmanyń belin kú­tir etkizip syndyryp, Keńes za­manynyń únin kiriktirip ala jó­neledi. Zaman syry basqasha sıpat alyp bara jatqanyn, orkestr kelgenin, Molyqbaı dáýiriniń attan aýyp qalǵanyn, anyǵynda attan aýdarǵanyn emeýrinmen jetkizedi jáne osy sońǵy bó­limde oqıǵa jelisimen birge shy­ǵar­manyń ún áýezi, kúı únindeı úıles­ken daýsy da kilt úzilgenin ań­ǵaramyz. Sóıtse de, «Jalǵyz ún, jaryq qobyz, Molyqbaı shal tartar ma kerek kúıdi – kókeı ­tesken?..» deıdi.

Kúıge sýarylǵan, sodan óris alǵan shyǵarma kúshti, ondaǵy emeý­rin odan da tereńirek sezi­ledi...