Alash muratynyń ómirsheńdigi

Bylaı qaraǵanda, joǵaryda kórsetilgen suraqtyń aýyr-jeńildigi baıqala qoımaıtyn sekildi. Biraq tereńine úńile tússeńiz, onyń arǵy jaǵynan taǵy bir saýal erte kóktemgi sýyqtan taısalmaı gúl ashatyn báısheshekteı basyn qyltıtady. Ol – «Alash muratyn júre­gimizben shynaıy túsine aldyq pa, Alash qaıratkerleriniń basym baǵyty men izgi ıdeıa­laryn júzege asyrýǵa oılaý júıemizdiń shamasy, janymyzdyń qýaty ıakı quzyretimiz jete me?» degen suraq. Joǵaryda aıtylǵan senimimiz aqtalý úshin bizge aldymen osy saýalǵa jaýap izdeýimiz kerek-aq.

Alash arystarynyń barlyǵy shynaıy memleketshil tulǵa boldy. Olar tek memlekettiń múddesine, halyqtyń ıgiligine qyzmet etti. Iаǵnı memleketshil tulǵa degen mártebeli ataqtyń anyqtamasyn óz qyz­metterimen, isterimen naqtylap jazyp ketti. Sondaı-aq olar óz ıdeıa­larynyń qazaqty durys baǵytqa túsiretinine kózderi jetip, sengeni sonsha, sol ıdeıa-ustanymdarynyń jolynda qurban boldy. Alash qaıratkerleriniń ıdeıasy – mán-mańyzy men qýaty kúshti, qazaqty adastyrmaıtyn ıdeıa ekenine senim mol. Onyń eń basty erekshelikteri – qazaq topyraǵynda týǵandyǵy, ulttyń tilinen, dilinen, dininen nár alǵandyǵy, ózgeniń úlgisi qaperge alynǵanmen, oǵan basymdyq berilmegendigi jáne qazaqsha oılaý júıesinen týyndaǵany. Alash arystary muratynyń, ańsar-ıdeıasynyń ómirsheń bolýynyń negizgi sebebi de osynda jatyr.

Negizinde, qazaqsha oılaý júıesi tolyq­qandy iske qosylǵan jerde birinshi kezekte memleketti quraýshy ulttyń múddesi aldyńǵy orynǵa shyǵatyny sózsiz. Bul degenimiz – árbir qadam ulttyq qundylyqtar turǵysynan saralanyp baryp jasalady degen sóz. Bulaı bolmaıynsha qazaq ultynyń arman-tilegi, qalaýy memleketti damytý barysynda ortalyq býyn, negizgi ózekke aınala almaıdy. Olaı bolsa, naqtysyn aıtqanda, qazaq memleketti quraýshy ult retindegi uıystyrýshy kúshi álsiz bolyp qala beredi. Bul jaǵdaı aınalyp kelgende el yntymaǵyn uzaq merzimge «qyl kópirdiń» ústinde qaltyratyp-dirilde­tip ustap turady, halyq birligin yqtımal qaýiptiń ótinde qaldyrady. О́ıtkeni basqa etnostardy aıtpaǵanda, qany bir qazaqtyń ózi qazaqsha oılaý júıesi men basqasha oılaý júıesi arasynda shóre-shóre kúı keship, ortaq múdde oraıynda birigý múmkindigi álsiz kúıinde qalyp qoıady, tipti ishinara qarsylas kúshterge aınalady. Sondaı-aq bul jaıt eldiń mádenı-rýhanı ómiriniń ulttyq qundylyqtar negizinde ilgerileýine barynsha kedergi keltiredi. Onyń ústine basqasha oılaý júıesinde qalyp qoıǵandar jat pıǵyldylardyń qolshoqparyna ońaı aınalý qaýpi zoraıady. Al munyń saldaryn elestetýdiń ózi aýyr.

Jalpy, qazaqsha oılaý júıesi arqyly óz topyraǵymyzda týǵan izgi ıdeıalar ǵana qazaqty ushpaqqa shyǵaratynyn uǵynatyn kez jetti. Osylaısha, uǵyný Alash qaıratkerleriniń uly baǵdaryn tereń túsinip, ony laıyqty túrde júzege asyrýda asa mańyzdy.

Negizinen, Alash ıdeıasy búgingi ýaqyt talabyna saı iske asyrý úshin birinshi kezekte memleketshil tulǵalardyń qalyń ári sapaly shoǵyry qalyptasqany abzal. Budan bólek, atqarýshy bılik, ókildi organdar qazaqsha oılaý júıesine túbegeıli kóshý máse­lesin jedel kún tártibine shyǵarmasa memle­ketti damytý isin Alash ıdeıasymen ushtas­tyra oty­ryp qolǵa alý qıyn. Demek Alash arys­tary­nyń uly baǵdaryn, belgilegen mindet­terin táýelsiz el retinde júzege asyramyz degen talpynysymyz jemisin bermeıdi. Bul tek ýtopııa, bos sóz kúıinde qalyp qoıady.

Táýelsizdik alǵan sátten bergi aralyq­ta halyqqa usynylyp kele jatqan málim­demelerdi, doktrınalardy, tujyrym­damalardy, quqyqtyq aktilerdi, basqa da qujattardy aıtpaǵanda, eń mańyzdy degen zańdardyń ózi (biren-saran bolmasa) basqasha oılaý júıesi arqyly jasaldy. Bul jaǵymsyz úrdis áli kúnge deıin óz qarqynyn tómendeter emes. Qazaqsha oılaý júıesi óz tórine shyqpaq túgili esikten syǵalaı almaı da júrgende aǵylshynsha oılaý júıesi óziniń tórin taýyp ta úlgerdi. Mundaı jaǵdaıda Alash ıdeıasy jóninde bıik minbelerden ádemi sózder aıtyp jaqsy kórinýdiń ózi ersileý kórinbeı me, qalaı?