Ilııas Isaev: Valıýtalyq ıntervensııa máseleni teńgeniń paıdasyna sheshpeıdi

– Ilııas Isauly, halyqtyń nesıesi ósken saıyn nesıelik amnıs­tııa máselesi aldan shyǵady. Kredıttik amnıstııa popýlızm be, álde naqty áleýmettik kómek pe? Onyń halyqaralyq tájirıbedegi zańdyq sıpaty qandaı?

– Eger azamattardyń nesıe qaıtarý múmkindigine pandemııa tárizdi álemdik qubylystar keri áser etse, memleket kómek berýge mindetti. Biraq mu­nyń keri áseri týraly da oılanýy­myz kerek. «Qaryz kóbeıse, Úki­met keshiredi» degen túsinik tamyr­lanyp ketse, turǵyndardyń ǵana emes, bankterdiń de memleket aldyn­daǵy jaýapkershiligine syzat túsedi, nesıelik portfeliniń qýatyn álsiretýi múmkin. Bul óte kúrdeli jaǵdaı. Memleket nesıe amnıs­tııasy týraly sheshim qabyldamastan buryn mindetti túrde taldaý jasaýy kerek. Sebebi jaǵdaı ýshyǵyp ketkeni sonshalyqty, halyq nesıe almasa turmysyn jaqsarta almaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Múmkin amnıstııa týraly sheshim qabyldamastan buryn, problemaly nesıelerdiń ústeme paıyzyn azaıtý jaǵyn qarastyrǵan durys shyǵar.

Nesıelik keshirim jasamastan bu­ryn ústeme paıyzdy esepteýdi toq­ta­tý, jaǵdaıdyń betalysy tú­zel­gen­she nesıelik demalys berý múmkindikteri týraly oılaný kerek. Jeke adamdardyń bankrottyǵy týraly zań qabyldaý qajettigi týraly másele kún tártibinen túsken emes. Eýroodaq elderinde turǵyndardyń nesıesin keshirý prosesi osy zań sheńberinde júredi. О́zge elderde bul zań áldeqashan qabyldanǵan jáne óz tıimdiligin kórsetip úlgergen. AQSh-ta qaryz alýshyny bankrot dep tanýǵa 3-4 aı ketedi, azamattarynyń 8 jylda bir ret qana ózin bankrot dep jarııalaýǵa quqy bar. Aýstralııada 3,5 myń dollardan artyq qaryzy bar kez kelgen jeke tulǵa bankrot atanǵanmen, búkil múlki kredıtorlarǵa ótedi. Basqasha aıtqanda, bul zań bank aldynda bereshegin óteı almaı, otbasyn asyraýdyń ózi muńǵa aınalǵan azamattarǵa arnalǵan.

– Jalpy, kez kelgen salanyń bá­sekege qabilettiligin qandaı fak­tor­l­arǵa qarap anyqtaýǵa bolady?

– Osydan birer jyl buryn Dúnıe­júzilik bank jáne Halyqaralyq valıýta qory eldiń básekege qabilet­tilik deńgeıin anyqtaıtyn 300-deı kórsetkishti taldaǵan. Olardyń basym kópshiligi tek óndirispen ǵana baılanysty. Norvegııada ishki ónimniń ár adamǵa eseptegendegi kórsetkishi – 42 myń dollar. Bul – álemdegi eń joǵarǵy kórsetkish. Ishki jalpy ónimniń negizgi ındıkatory – eńbek ónimdiligi, sandyq jáne sapalyq kórsetkishter. Damyǵan elder osy kórsetkishter arqyly barlyq salaǵa dem berip otyr.

– Nesıelik paıyzdyq kórset­kishter valıýtalyq baǵamnyń paıyz­dyq kórsetkishine mindetti túr­de áser etedi. Qazaqstanda nege olaı emes?

– Munyń birneshe sebebi bar. Eń aldymen dollarlandyrý deńgeıine baılanysty. Ol týraly keıin aıtarmyn. Paıyzdyq mólsherlemeniń ózi ekige bólinedi. Biri – naryqtyq, ekinshisi – ortalyq bankter belgilegen bazalyq paıyzdyq mólsherleme. Alǵashqysy sońǵysynyń qabyldaǵan sheshimderine baılanysty ózgerip otyrady. Sarapshylar sheteldik valıýta men ulttyq valıýta arasyndaǵy tikeleı kotırovka ishki naryqqa psıhologııalyq turǵydan áser etetinin aıtady. Mysaly, teńge baǵamyn tek dollarmen baılanystyryp qaraımyz. Mysaly, 1 dollar qansha teńge turady degen másele. Munyń sońy tutyný taýarlarynyń ǵana emes, azyq-túlik baǵasyn da shetel valıýtasymen baǵa­lap qaraýǵa alyp keledi. Bul kerisinshe bolýǵa tıis.

– Báribir qosylǵyshtardyń ornyn aýystyrǵanmen qosyndy ózgermeıdi ǵoı.

– Sizdi túsinip otyrmyn. Bi­raq ulttyq ekonomıkany qalyptas­tyrǵymyz kelse, onyń taǵdyryn aıshyqtaıtyn kez kelgen termınge nazar aýdarýymyz kerek. Mysaly, joǵaryda siz aıtyp ótkendeı, ulttyq valıýta máselesinde tike emes, janama kotırovkany qoldanatyn elder bar. Mysaly, Anglııada janama kotırovkany esepteıtin eki valıýta bar. Biri – ulttyq valıýtalary fýnt-sterlıng, ekinshisi – eýro. Londonnyń kez kelgen buryshynda «bir fýnt sterlıng qansha turady?» degen saýal aldyńnan shyǵady. Biz teńgege janama túrde áser etetin faktorlardyń arajigin aıqyndap alsaq, onyń naryqtyq qunyn da ońaı ajyratýǵa bolady.

– Qazir teńge baǵamyna qandaı faktorlar áser etip otyr?

– Teńgege fýndamentaldy faktorlar áser etip turǵanyn joǵaryda aıtyp óttim. Bul faktor álsiz. Biz jańa damyp kele jatqan elmiz. Álemdik tehnologııalyq tizbekte enshimiz joq. Ekonomıkadaǵy memleket úlesiniń joǵary ekeni damýǵa kedergi bolyp tur. Qazir ishki ónimniń 60 paıyzyn memlekettik sektor berip otyr. Shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesi az. Eger sapasy álemdik standartqa saı keletin taýarlarymyz dúnıe jú­zinde suranysqa ıe bolsa, siz ben bizdiń áńgimemiz basqasha bolar edi. Ázirge biz qýanatyn sebep joq. Osy jaǵdaıdyń bári sheteldik valıýtaǵa degen suranystyń deńgeıin arttyryp tur. Valıýtalyq baǵamnyń paıyzdyq mólsherlemege áseriniń álsizdigi naq­ty sektordyń nátıjesine baılanys­ty. Eldegi kúndelikti tutynatyn taýardyń 66 paıyzy – ımport. Bul paıyzdyq mólsherlemeniń valıýtalyq baǵamǵa degen áserin beıtaraptandyryp tur. Klassıkalyq úlgide paıyzdyq mólsherlemeniń ózgerýi valıýtalyq baǵamǵa proporsıonaldy áser etip otyrýǵa tıis edi.

– Ulttyq banktiń valıýtalyq ıntervensııalyq saıasaty ózin-ózi aqtady ma? Sarapshylar arasynda «ıntervensııalyq saıasat teńgeni jaǵymdy kartınada ustap turý úshin ǵana júrgiziletin saıasat» degen pikir jıi aıtylyp júr.

– Aqtaǵan joq, aqtamaıdy da. Teorııa boıynsha valıýtalyq ıntervensııa – aqsha-nesıe quraldarynyń biri. Onyń áseri qysqa merzimde, dene qyzýyn ýaqytsha basatyn aspırındik áser etýi múmkin. Biraq ol qaıtadan ornyna keledi. Sebep kóp. Bizdiń ulttyq valıýtamyz álemdik ekonomıkaǵa yqpal etip otyrǵan damyǵan elderdiń ulttyq valıýtalarymen tirese almaıdy. Álemniń tańdaıyn qaqtyryp otyrǵan ǵylymı syıymdylyǵy joǵary taýarymyz taǵy joq.

– Sonda Ulttyq bank ınter­ven­sııa­synyń teńgeniń turaqty­lyǵyna áseri de turaqsyz bolǵany ǵoı. Bul onyń aqsha-nesıe saıasa­tynyń pármendi tetigine aınala almaǵanyn kórsetedi. Endeshe, onyń kómegine qaıta-qaıta júgine berýi­mizdiń sebebi nede?

– Ishki naryqty damyta almaǵa­nymyzdy joǵaryda aıtyp óttim. Osynyń saldarynan bıvalıýtalyq, qos valıýtaly qarjy júıesiniń tamyrlanyp ketýine jol berip aldyq. Qos valıýtaly júıeniń eń basty belgisine nazar aýdaryńyzshy. Bizdegi qoldanystaǵy júıedegi aqsha massasynda tórt agregat bar. Olar – M-0, M-1, M-2, M-3. Sol M-2, M-3 aqsha agregatynyń quramyna qarańyzshy. M-2 quramynda aýdarmaly valıýtalyq depozıt bar. Bul kúndelikti jumys prosesinde bıznes ókilderiniń bir-birine qarjy aýdarýyn jyldamdatatyn eń belsendi agregat. Bul aýdar­maly depozıtter Qazaqstan ishinde eki kompanııa bir-birimen aqsha almasa beredi degen sóz. Al M-3-te merzimdi depozıtter ornalastyrylǵan. Bul tetik kommersııalyq bankterde shetel valıýtasy túrinde depozıt ashýǵa múmkindik beredi. Osylaısha, dollar da, teńge de aınalym quraly retinde aqsha mindetin teń atqara alady. Basqasha aıtqanda terezesi teń, beıbit qatar jaǵdaıda aınalymda júr. Sońǵy derekter boıynsha, bizdegi dollarlandyrý deńgeıi 50 paıyzdan asty degen málimet bar. Keıbir málimetterdiń 43 paıyzben shekteıtinine senbeımin. Kóńilim 50 paıyz degenge den qoıa beredi. Pandemııa ishki naryqta jumys istep jatqan shaǵyn jáne orta bıznesti seldiretip ketti. Iship-jem men kıimge deıin ımportqa táýeldimiz. Halyq tamaqty kórshi memleketten satyp alyp jatyr. Osylaısha, bıvalıýtalyq aqsha júıesinde ıntervensııalyq saıa­sat óziniń nátıjesin bere almaıdy. Bizdi daıyn ónimderge basymdyq berý, qarapaıym zattar ekonomıkasyn kóterý ǵana ıntervensııalyq saıasatqa degen táýeldilikten qutqarady. Valıýtalyq ıntervensııany dollarmen jasasań da, teńgemen jasasań da, báribir dollar utady. Sondyqtan valıýtalyq ıntervensııanyń nátıjesi teńgeniń paıdasyna sheshilmeıdi. Zardaby – Ulttyq banktiń altyn valıýtalyq qoryn azaıtyp, dollardyń kúsh alýyna alyp keledi.

– Intervensııa kezinde Ulttyq banktiń tabys tabý, paıdaǵa kenelý múmkindigin qalaı baǵalaısyz? Mysaly, qajet kezde dollardyń mol qoryn aınalymǵa qymbat baǵaǵa satyp, arzan baǵaǵa keri satyp alýy múmkin be?

– Muny valıýtalyq alypsatarlyq deımiz. «Ulttyq banktiń mundaı qadamǵa barý múmkindigin joqqa shyǵarmaımyz ǵoı» degen pikir bar. Eger Ulttyq bank aqsha massasyn sterılızasııa jolymen tazalaǵysy, azaıtqysy kelse, jasaǵysy kelse, osyndaı qadamdarǵa barýy múmkin. Bul da álemdik tájirıbe. Bizdiń jaǵdaıymyzda bul tásil de teńge baǵa­mynyń turaqtalýyna áser ete almaıdy.

– Qazir ǵalymdar aınalymdaǵy aqsha massasyn dollarlandyrýdyń ulttyq ekonomıkaǵa oń áseri týraly kóp aıta bastady. Ulttyq bank te keıde osy baǵytqa den qoıatyn sııaqty. Bul tujyrymnyń biz úshin paıdasy qandaı?

– Men de osy pikirdi estip júr­min. Avtorlaryn da tanımyn. Olar aınalymdaǵy aqshany dollar­landyrsaq, onyń deńgeıi joǵary bolsa, ınvestısııaǵa jol ashyp, álemdik ekonomıkamen ıntegrasııalaný jedel­deıdi dep úmittenedi. Ekinshiden, dollarlandyrý ınflıasııaǵa kedergi keltiredi dep oılaıdy.

– Keri áseri bar ma? Bul áńgi­me álemdik ortaq valıýta nemese álemdik ortaq bank tárizdi ýtopııa­lyq pikirlerdiń kenetten óris alyp ketýine jol ashyp júrmeı me?

– Munyń sońy, aınalyp kelgende, derbes qarjy saıasatyn júrgizý múmkindigin shekteıdi. Sebebi Ulttyq banktiń keıbir qyzmeti AQSh-tyń federaldy qor júıesiniń qyzmeti quzyretine ótip ketýi múmkin. Sebebi dollardyń sezimtaldyǵyn biz emes, AQSh federaldy qor júıesi basqaryp otyr. Dollarlandyrý kúsh alyp ketse, keıbir bankterdiń ınvestısııalyq tabystan qaǵylatyny belgili bolyp qaldy.

– Teńgemizdiń tabysy ınflıasııa­nyń deńgeıin qanshalyqty álsi­re­tip otyr. Ulttyq bank teńge­niń emıssıondyq tabysynan paıda kórip otyr ma?

– Teńgeniń emıssıondyq tabysy­nyń ınflıasııaǵa áseri az. Ulttyq bank teńgeniń emıssıondyq tabysynan paıda tabatyny belgili. 1 dollardy basyp shyǵarýdyń ózindik quny – 4 sent. 100 dollardy satýdan AQSh-tyń federaldy qor júıesi 96 sent paıda tabady. Demek, búkil álem AQSh ekonomıkasyna jumys istep otyr.

– Álemdik tájirıbede bankterdiń jumysyn rettep otyratyn ortaq konsepsııa bar ma?

– Shveısarııanyń Bazel qalasynda halyqaralyq esep aıyrysýmen aınalysatyn qarjy ınstıtýty jumys isteıdi. Bul bank 1930 jyldan beri bar. Keıbir jekelegen elderdiń ortalyq bankteriniń ústinen qarap otyr. Bizdiń Ulttyq bank te sol qarjy ınstıtýtyna múshe bolýy ábden múmkin. Atalǵan qarjy ınstıtýty janynan qurylǵan Bazel komıteti halyqaralyq qarjy uıymdarynyń, bankterdiń jumysyn rettep, aktıv­teriniń ótimdik koeffısenti qalaı bolýy kerektigin aıqyndap otyrady. Bizdiń elde Ulttyq banktiń «Kom­mersııalyq bankterdiń jumysyn prý­densıaldy retteý» týraly ere­jesi sol komıtettiń baǵytyna úıles­tirilgen. Bizdegi nesıelik táýekel degen túsinik te sol Bazel konvensııa­syna negizdelgen ǵoı. Qazir elde bank jumysyn retteýdi qolǵa alyp jatyr. Ulttyq bank janynan qarjylyq retteý agenttigi bólinip shyqty. Ult­­tyq bank janynan aqsha-nesıe saıasa­tymen aınalysatyn komıtet de osy halyqaralyq qarjy uıymy baǵytymen úılestirilgen. Qarjyger retinde qarjy saıasatyndaǵy sońǵy jańalyqtarǵa kóńilim tolady. Baǵyt-baǵdar ǵylymı júıege negizdelip jatyr.

– Ekinshi deńgeıli bankter mem­le­ketimizdiń ekonomıkalyq qa­jet­tiligin qansha paıyzǵa qana­ǵattandyryp otyr?

– Qanaǵattandyryp otyrǵan joq. Qansha paıyz ekenin de aıta almaımyn. Problemaly nesıeniń bári bıýdjet nemese Ulttyq qor esebinen jabylyp keldi. Basqasha aıtqanda, bankterdiń jibergen qateligin Ulttyq qor men bıýdjet moınymen kóterip otyr.

– Onda mundaı bankterdi ne úshin ustap otyrmyz?

– Osy suraqqa Úkimet naqty áre­ketpen jaýap berýge talpynyp jatyr. Bankterdiń qarjylyq kapıtalynyń konsolıdasııasy máselesi qolǵa alyndy. Bul bank kapıtalyn irilendirý degen sóz. Qazir bankter bir-birine qosylyp jatyr, bul jalǵasa beredi.

– Bankter daǵdarystan óz kúshi­men shyǵa ala ma?

– Shyǵa almaıdy. Kommersııalyq bankterde problemaly nesıelerdiń úles salmaǵy ósip kele jatyr. Bankterdiń qazirgi jaǵdaıyna makro ekonomıkalyq jaǵdaı sebep bolyp jatyr. 2007-2008 jyldary álemdik daǵdarys kezinde Qazaqstannyń syrtqy qaryzy 92 mlrd dollarǵa jetti. Onyń teń jartysyn memleket qaıtardy. Bankterdi óndiristen oza shaýyp, jol nusqap otyratyn sektorǵa jatqyza almaımyn. О́ndiris qalaı damysa, bank solaı damıdy.

Áńgimelesken

Gúlbarshyn AITJANBAIQYZY,

«Egemen Qazaqstan»

ALMATY