Konstıtýsııalyq mártebe berildi

Jańadan qabyldanǵan «Prokýratýra týraly» zańǵa Konstıtýsııalyq zań mártebesi berilip, Bas prokýrordyń quqyq qorǵaý fýnksııasy birshama kúsheıtilgenin atap ótken jón. Bul – elimizdiń tarıhynda prokýratýra organdaryna qatysty konstıtýsııalyq mártebesi bar eń alǵashqy zań. Zańnyń maqsaty – prokýratýra organdary qyzmetkerleriniń jaýapkershiligin arttyrý jáne quzyretin keńeıtý. Mundaı ózgerister ǵalymdardyń, tájirıbeli zańgerler men quqyq qorǵaýshylardyń kózqarastary negizinde engizilip otyr.

Máselen, bıyl maýsym aıynda Quqyq qorǵaý organdary akademııasynda dóńgelek ústel uıymdastyrylyp, sarapshylardyń qatysýymen jańa zańnyń jobasy talqylandy. Is-sharaǵa elimizdegi Adam quqyqtary jónindegi ýákil, Konstıtýsııalyq keńes múshesi jáne Joǵarǵy sottyń, «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasynyń ókilderi, advokattar, Belarýs, Qazaqstan, Reseı jáne О́zbekstannan kelgen bedeldi quqyqtanýshy ǵalymdar, sondaı-aq zań jobasyn tikeleı ázirleýshiler qatysty. Otyrys barysynda zań jobasynyń negizgi erejeleri boıynsha mazmundy pikirler aıtylyp, usynymdar ázirleýshilerge jiberildi. Tájirıbe men ǵylym ókilderiniń zań qabyldaý prosesine osylaı tikeleı qatysýy jańa normalardyń qoǵam talabyna saı durys engizilýine áser etetini sózsiz.

Endi osy zańnyń jekelegen erekshe­likterine toqtalyp ótsek. Birinshiden, «Prokýratýra týraly» Konstıtýsııalyq zańynyń 9-babynyń 16-tarmaqshasynda Bas prokýrorǵa Konstıtýsııalyq sotqa júginý quqyǵy berilgen. Bul erekshe múmkindik ekenin atap ótkenimiz jón. Sebebi Konstıtýsııalyq sotqa kez kelgen memlekettik organ júgine almaıdy. «Konstıtýsııalyq sot týraly» Konstıtýsııalyq zańǵa sáıkes Konstıtýsııalyq sotqa júginý quqyǵy Bas prokýror men Adam quqyqtary jónindegi ýákilge ǵana berilgen.

Bul jerde Bas prokýror Konstıtýsııa­lyq sotqa normatıvtik-quqyqtyq aktiler boıynsha resmı túsinikteme berý úshin júginedi. Budan basqa Bas prokýrordyń ótinishimen Konstıtýsııa normalaryna qatysty resmı túsindirýdi talap etýge usynystar engizý múmkindigi bar.

Ekinshiden, «Prokýratýra týraly» Konstıtýsııalyq zańǵa sáıkes, endigi jerde prokýrorlar elden zańsyz shyǵarylǵan syrttaǵy aktıvterdi qaıtarýmen tikeleı aınalysady. Zańnyń 10-baby 1-tarma­ǵynyń 27-tarmaqshasynda prokýrordyń ókilettigine qylmystyq jolmen alynǵan kiristerdi shetelden qaıtarý, onyń ishinde qylmystyq prosesten tys memlekettiń múddesin bildirý boıynsha halyqaralyq yntymaqtastyq jónindegi qyzmetti úılestirý jumysy berilgen.

Úshinshiden, prokýratýraǵa kásipker­lik sýbektilerin tekserý quqyǵy beril­di. Biraq onyń erekshe tártibi bar. Barlyǵyn ońdy-soldy teksere almaıdy. Zańnyń 3-taraýynyń 18-babyna sáıkes, jeke kásipkerlik sýbektilerin tekserý Prezıdenttiń, Bas prokýrordyń tapsyrmasymen jáne olardyń kelisimi boıynsha ǵana júrgiziledi.

Tórtinshiden, buryn prokýrorlar eki jaǵdaıda ǵana nusqaý bere alatyn. Sotqa deıingi tergep-tekserý jáne jedel-izdestirý qyzmeti boıynsha. Al qazir osylarmen birge ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is boıynsha qosymsha tekseris júrgizýge, atqarýshylyq is júrgizýge, jazalardy oryndaýǵa, prokýratýranyń talaby boıynsha júrgiziletin tekserýlerge jáne memlekettik quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý máseleleri bo­ıynsha da jazbasha nusqaýlar bere alady (35-bap).

Besinshiden, zańdy buzýǵa jol bermeý týraly túsindirme engizildi (32-bap). Endigi jerde prokýrorlar zańdy túsindirý jumystaryn tek aýyzsha jetkizýmen shektelmeıdi. Budan keıin zańdy túsindirý, quqyq buzýshylyqtyń aldyn alý úshin jazbasha, aýyzsha ne jarııa nysanda túsindiredi jáne olarǵa zańda belgilengen jaýaptylyq týraly eskertedi (41-bap).

Altynshydan, jańa zańda prokýror­d­yń qandaı jaǵdaıda qaýly shyǵara­tyndyǵy jeke atap kórsetilgen (37-bap). Burynǵy zańda prokýror tek qana tártiptik is júrgizýdi qozǵaý, tekseris júrgizý, kúshtep ákelý, quqyqtyq aktiniń qoldanysyn toqtata turý nemese shekteý sıpatyndaǵy sharalardyń kúshin joıý týraly qaýlylardy ǵana qabyldaıtyn.

Al jańa zańda prokýror jedel-izdestirý is-sharalaryn júrgizý týraly, kúzetpen ustaý, jazasyn ótep jatqan, sondaı-aq probasııa esebinde turǵan adamdarǵa qatysty tártiptik jazalar men kótermeleýlerdiń kúshin joıý, laýazymdy jáne ózge de adamnyń aktisin nemese áreketin tekserý ne ótinishti qaraý aıaqtalǵanǵa deıin úsh jumys kúnine deıin toqtata turý, sot oryndaýshylarynyń zańsyz aktileriniń kúshin joıý jáne prokýrorlyq qadaǵalaý aktisin májbúrlep oryndatý týraly qaýly shyǵarady. Zańda bul qaýlylardyń barlyǵy mindetti túrde oryndalýǵa jatady.

Jetinshiden, jańa zańda atap ótýge tıis taǵy bir jaǵdaı keıbir qurylymdardyń, onyń ishinde Quqyq qorǵaý organdary akademııasy prokýratýra organdarynyń bilim berý uıymy bolyp tabylatyny jáne onyń negizgi quzyretteri aıqyn kórinis tapqan (12-bap). Bul da akademııanyń damýyna jańa serpilis beretini anyq.

Qabyldanǵan jańa qujat – «Proký­ratýra týraly» Konstıtýsııalyq zańyn­daǵy eń negizgi degen basymdyqtar men ózgerister reti osyndaı. Aldaǵy ýaqyt­ta elimizdiń tutastyǵyn saqtaý jáne azamattarymyzdyń bostandyǵy men qu­qyq­­taryn qorǵaý jolynda qabyldanǵan Kons­tı­týsııalyq jańa zańnyń atqaratyn róli zor. Barsha otandasymyzdyń quqyq­tary men múmkindikteri zańmen qorǵalyp, qoldaý tabady degen senimdemin.

Artýr BAIMAHANOV,

Quqyq qorǵaý organdary akademııasynyń kafedra oqytýshysy, PhD