Esik qaǵý ertegisi

Kezinde bir spektaklden jırenip shyq­­qanym esimde. Týra sol sııaqty, oqy­­ǵa­nyńda oılandyryp qana qoımaı, jı­ren­dirip, yzalandyryp, óshiktirip qoıatyn shyǵarmalar baryn siz de biletin bolarsyz. Kórkem shyǵarmanyń keremeti de sonda shyǵar múmkin. Naqty bir ýaqytty, jeke oqıǵany jazǵanymen, onyń mysaly kelesi bir dúnıelerge úlgi etýge kele beredi. Stýdenttik shaqta oqyp, joǵarydaǵydaı sezimderge shaldyqtyrǵan bir týyndy Serik Aqsuńqarulynyń «Qaǵaıyq esikti» óleńi edi. Kólemi uzaǵyraq, balladaǵa kelińkireıtin shyǵarmanyń oryndalýy oqshaý, shýmaqtary da shetin kóringen. Sonysyna saı oqıǵasy da ózegińdi qaryp túsiredi. О́tejan Nurǵalıevtiń «Soǵys degen sózdi túsin, túsinbe, talaı bomby jatty istegen isinde...» deıtini bar ǵoı. Osy jerde soǵys degen sózdiń ornyna ómir dep qoıyp jiberse de, mán-maǵyna onan ármen tereńdemese, kemshin soqpaıdy. Biz sóz etkeli otyrǵan S.Aqsuńqarulynyń «Qa­ǵaıyq esikti» shyǵarmasy da «soǵys kelip toz-tozǵa aınaldyrǵan» shaǵyn aýyldaǵy oqıǵany sýrettese de, ómirden alynǵan. Tipti bir jaǵynan qazirgi nemquraıdylyqty da kórsetip, jazalaǵanǵa uqsaıdy. Biraq ondaǵy jurt nemquraıdy dep aıta almaımyz. Jurt degenimizdiń ózi er-azamaty soǵysqa ketip, aýylda qalǵan bala-shaǵa, jetim-jesir emes pe? Eger olar nemquraıdy bolsa, eger olarda aıaýshylyq sezimi bolmasa, basqarma keńsesiniń aldyna barmas edi. Janyna batpasa, kóńilderine qaıaý túsirmese, halyq tekke jınalmaıdy. Áli de solaı. Jınalǵan jurt soqyr-mylqaý emes, basqarma keńsesiniń esigin ishten ilip alyp, bilgenin istep jatqanyn jaqsy biledi. Basqarma nege shimirikpeıdi, basqarma nege tartynbaıdy elden? Syrtta bireý bar dep oılamaı ma? Oılaıdy, ol da biledi. Bul jerde alaqandaı aýyldy ǵana aıtyp tur ma aqyn? Másele, múmkin basqarmada da, onyń keńsesin sypyrýshy qyzda da emes. Syrtta – boran, ishte – urys-keris degendeı, syrtta – soǵys, elde – zorlyq-zombylyq. Halyq sharasyz. Halyq degen kim? Halyq – kúıeýi soǵysta ólgen jesir, ákesi soǵysta ólgen jetim, shal-kempir, bir sózben aıtqanda qaýqarsyz, qorǵansyz el. Sol eldiń kórgen qııanaty men keshken mehnaty tarıh qoınaýyna túskenimen, shyndyq birjola quryp ketpegenin kórkem týyndylar aıtady.

Siz óleń mazmunyn biz tanystyryp jatpaı-aq paıymdap otyrǵan shyǵarsyz. Shyǵarma bastalǵan boıda oılandyryp qoıady. «K-700» balonynyń shańynan, О́giz­derdiń izin taýyp alaıyq» degende birden oıǵa ketesiz. Alyp traktor kel­genimen, jol dańǵylǵa aınalǵanymen, toń­moıyn ógizderdiń qııanaty qosa óship ketpeıdi. «Soǵys kelip aınaldyrǵan toz-tozǵa, Qyzylaraı deıtin sol bir kolhozda» Fatıma atty sulý qyz 1943 jyly bas­qar­manyń kantoryn sypyryp júredi. Kúnderdiń kúninde:

«Basqarmanyń keńsesinen tal túste,

Estiledi shyryldaǵan bir daýys.

Esik – jabyq. Qupııany jyr qylǵan...

Bala-shaǵa – soǵys ishten tyndyrǵan,

Qaýmalasyp: «Bul ne aıqaı?» desti kep

Keńsedegi qulyn daýys shyńǵyrǵan

Júrekterin pyshaq qusap keskilep».

Ol kezde basqarmanyń keńsesine ımenbeı kirip barý degen joq. Shamasy dııý ǵana seskenbeı kire alsa kerek deıdi avtor. Ǵajaby sol, basynan álgindeı oqıǵa ótken sharasyz halyqtyń ishinde aqynnyń aǵasy Samat ta turady. Halyqty osylaı da úreı men qorqynyshta ustaǵan zamana. Bir kezde keńseden surlanyp basqarma shyǵyp, jaıyn­a kete barsa, sálden soń kóringen Fatıma halyqqa qarap óksip-óksip jibergenin oqyǵanda, siz de qosa óksısiz.

«Endi qaıttim? Qalsaq-taǵy keshigip,

Kel qaǵaıyq dúrsildetip ekeýmiz

Basqarmanyń keńsesiniń esigin!»

deıdi aqyn.

Obrazdy turǵydan alǵanda, sol keńse, sol esik, sol qııanat eshqaıda kóship ketken joq. Zattar jańaryp, zoraıyp, el basynan keshirgen sezimder kózge kórinbeı, jylys­tap osy zamanǵa kóshti. Biz esikti qaǵa alyp júrmiz be, másele soǵan kelip tireledi. Ol zamannyń adamy ashtyq pen repressııadan záresi zár túbine jetip, úreı bılegen bodan urpaq. Basqa turmaq, basqarmanyń esigin qaǵýǵa dármensiz. Sondyqtan sanasy táýelsiz urpaq esik qaǵatyn jaǵdaıǵa jetpes úshin osyndaı shyǵarmalardy oqyp ósýi kerek shyǵar.