Dýblıajdyń darabozy

Kollajdy jasaǵan Záýresh SMAǴUL, «EQ»

Maıdan dalasyna attanar aldynda negizgi kásibinen emtıhan tapsyryp jatqanda ol tizgindegen tikushaq órtenip ketedi. Jalynǵa oranǵan ushaqtan jerge parashıýtpen sekirip, áýpirimmen jany aman qalady. Denesiniń ájeptáýir bóligin kúıik shalǵan jaraly Atageldi taǵdyrdyń mundaı betburysyn kútpegen kúıi kásibin ári qaraı jalǵastyra almaı, Almatyǵa oralýǵa májbúr bolady.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan shaqta, at shaptyryp, kókpar beretin ýaqyt emes, balasynyń aman-esen kelgenine qýanǵan ata-anasy aqsarbas atap, aýyldastaryn, ártisterdi shaqyryp, shaǵyndap shúkir toı jasaıdy. Qonaqtardyń arasynda M.Áýezov teatrynyń akteri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi Jaǵ­da О́gizbaev ta bolady. Ázil men án dese, arqalanyp shyǵa keletin ákesi Ysma­ıyl dýmandy qyzdyra túskisi kelip, bala­­s­yna «syrnaıyńdy tart» dep ıek qaǵady. Onynshyny bitirgenshe on syrnaıdy syndyryp, quıqyljyǵan aspaptyń qulaǵynda oınap úırengen uly tartynyp qalmaı, syzylǵan sarynǵa kópti uıytyp, tógildire túsedi. Súıikti aspabyn qolyna alǵanda beıne bul dúnıeni umytyp ketkendeı qulashtaı tartyp, qulaǵyn túrip tamsana túsken kópti Atash endi án salyp tańǵaldyrady. Jas jigittiń ónerine súısingen О́gizbaev Ysmaıylǵa jata jabysady. «Bizdiń teatr Shyǵys Qazaqstan oblysyna gastrolge ketip bara jatyr, dál seniń balańdaı syrnaıshy ártis kópten beri kerek bolyp júr edi, balańdy bizge ber». Ártistiń ónerin syrttaı qyzyqtap, ishtartqanymen, óz balasyna kelgende, osqyryna qaraıtyn minezben alǵashynda kóngisi kelmegen ákesi aqyry kelisimin beredi. Erteńinde Atash M.Áýezov teatrynyń ártisterimen birge syrnaılatyp án salyp, soǵystan eńsesi túsken eldiń rýhyn kóterý úshin teatr brı­gadasymen birge shyǵysty betke alyp, shýly poıyzdyń ústinde ketip bara jatady.

Ol kezeńde sahnada qoıylym aıaqtalǵan soń sońynan kórkemónerpazdar konsert qoıatyn dástúr bar-tyn. Án salyp, kúı tartatyn ónerpazdardyń tanymaldyǵy teatr ártisinen kem soqpaıtyn. Sháken Aımanov syrnaıda sheber oınaıtyn jigittiń kópqyrly talantyn sol saparda-aq baıqaıdy. Jaǵda da jas Atageldini drama ártisi bolýǵa úgitteı bastaıdy. Áýezov teatrynyń ártisterimen birge tórt aı boıy syrnaı tartyp sapar shegip oralǵan Atageldi bul ýaqytta áskerı komıssarıattan shaqyrtý kútip júrgen edi. Alaıda áskerı komıssarıat jaraqatyna baılanysty tikushaqpen ushýǵa jaramaıdy degen sheshim shyǵaryp, Atashty jaıaý ásker qataryna jiberýdi uıǵarady. Maıdanǵa attanar aldynda az kún bolsa da, qımas jandarǵa aınalǵan teatr ártisterimen qoshtasyp shyqpaq nıetpen ol teatrǵa keledi. Jaz boıy Atageldiniń ónerin kórip, tánti bolǵan teatr dırektory Orynbek Bekov qarsy aldynan kezige ketip, onyń qolyna M.Áýezov teatrynyń akteri bolyp jumysqa qabyldanǵany týraly buıryqty ustata salady. Al kún ilgeri Qalıbek Qýanyshbaev bastaǵan bir top ártis Ortalyq Komıtetke baryp teatrdyń Atageldi Ysmaıylovtaı talantty ártiske zárý ekenin aıtyp, áskerden bosatýdy ótinip, kirip shyqqan beti eken. Ortalyq Komıtet ártisterdiń ótinishin qanaǵattandyrady.

M.Áýezov teatrynyń akteri bolyp qabyldanyp, shaǵyn rólmen sahnaǵa shyqqan alǵashqy kúnderi-aq arnaýly ká­si­bı bilim alý keregin túsingen Ata­geldi teatr ýchılıshesine túsedi. О́ner ýchı­l­ı­shesin oıdaǵydaı aıaqtaǵan ol M.Áýezov atyndaǵy drama teatrynyń sahnasyna Q.Qýanyshbaev, S.Qojamqulov, Sh.Aımanov sııaqty kásibı mamandarmen jumys isteı júrip, óziniń sheberligin shyńdaıdy. Belgili akter, marqum Qasym Jákibaev esteliginde talantty jas akter­diń ónerin Sháken Aımanovtyń ózge zaman­dastarynan bıik baǵalaǵanyn aıtady. Son­dyqtan bolar, Aımanov óz rejıs­ser­ligimen sahnalaǵan jas Abaı týra­ly spektaklindegi bas keıipkerdiń beı­ne­sin A.Ysmaıylovqa senip tapsyrady. Uly aqyn­nyń obrazyn somdaýdaǵy asqan she­berligine súıingen Ǵ.Músirepov atyndaǵy balalar men jasóspirimder teatrynyń basshylyǵy ony óz sahnasynda oınaýǵa shaqyryp, ártister quramyna qabyldaıdy.

Qazaq sahna ónerinde jańadan qu­rylǵan teatrdyń ósip-órkendeýine orasan zor úles qosty. О́miriniń sońyna de­ıingi jemisti eńbek jyldarynda akter qazaq jáne shetel klassıkasy men zamanaýı dramatýrgııa bo­ıynsha qo­­ıylǵan spektaklderde júzge tarta keıip­­kerdi keskindedi. M.Aqynjanovtyń «Yby­raı Altynsarın» pesasynda – Altyn­sarın, Sh.Husaıynovtyń «Bizdiń Ǵanı» – Ǵanı, B.Soqpaqbaevtyń «Meniń atym Qoja» – Qarataı, M.Áýezovtiń «Alýa» – Doǵal, Ǵ.Músirepovtiń «Aqan seri – Aq­toqty» – Balta, O.Bodyqovtyń «Oty­rar erteń qıraıdy» – Shyńǵys han, Sh.Mur­tazanyń «Beseýdiń haty» – Stalın, A.Ostrovskııdiń «Adam alasy ishinde» – Krýtıskıı, Á.Tájibaevtyń «Saǵynamyn kún saıyn» – Qanysh, I.Savın men J.Táshenovtiń «Qaladan kelgen qyljaqbas» – Baısal, E.Ýahıtovtyń «Altyn kórse perishte joldan taıar» – Shal, S.Shaımerdenovtiń «Dókeı kele jatyr» – Ádil, S.Balǵabaevtyń «Qazaq­sha kúres» – Ǵajaıyp, Sh.Aıtmatov­tyń «Qyzyl oramaldy shynarym» – Ysmaıyl, S.Muqanovtyń «Móldir mahabbat», «Balýan Sholaq», «Botagóz», «Alǵashqy muǵalim» atty taǵy basqa qoıy­­lymdarda tabysty eńbek etip, ózi keıiptegen obrazdarǵa jan bitirip, týma talantyn halyqqa arnady. Komedııalyq, tragedııalyq obrazdarda birdeı oınaıtyn, rólderin úlken-kishi dep bólip-jarmaıtyn has talant barlyq qyrynan jarqyraı kórindi. Sahna saıypqyrany Atageldi Ysmaıylov drama ónerinde shashasyna shań juqpas shyn júırik ekenin osy tektes súıekti keıipkerlerimen bir dáleldese, onyń qaıtalanbas qoltańbasy qalǵan ónerdiń úlken bir salasy dýblıaj boldy.

«Dýblıaj dúldúli» atanǵan daraboz akter myńnan astam fılmniń qazaq­sha dybystalýyna ólsheýsiz eńbek sińir­di. Tamasha ónerimen talaı býynnyń kóńilinen oryn alǵan sahna sańlaǵy te­reń­­nen tebirenip shyǵatyn únimen dýblıaj óneriniń kóshbasynan kórindi. Sol kezeńdegi kórermen kógildir ekranda júrip jatatyn keńestik elderdiń fılmin óz ana tiliniń bar boıaýymen árlep, tól týyn­dydaı qulpyrtyp jiberetin Atageldi Ysmaıylov, Muhtar Baqtygereev, Mákil Qulanbaev, Altynbek Kenjekov, Farıda Sháripova, Raıa Muhamedııarovalar­dyń jaǵymdy únin jumýly kózben-aq ajyratyp alatyn. Qysqa merzimde «Qazaq­fılm» dýblıajynyń deńgeıin adam senbeıtin bıikke kótergen talanttardyń daýysy qazaq kórermeniniń jadynda máńgilik saqtalyp qaldy. Akterdiń eń alǵash dýblıajdaǵan fılmi – «Jas gvardııa» fılmindegi Koshevoıdyń róli bolǵan. «Mosfılm», «Lenfılm», basqa da respýblıkalar kınostýdııalarynyń qazaq tiline aýdarylǵan soǵys týraly fılmderindegi Stalın róliniń dybystalýy tek A.Ysmaıylovqa tıesili. Dýblıajdyń maqsaty – qaı ulttyń keıip­keri ekenine qaramastan, oqıǵa kezindegi kóńil kúıdi dál berý. Dybystaıtyn ártis fılm­de oınap júrgen akterlerden artyq jasamasa, kem soqpaýy kerek. Áıgili «Qyz Jibek» fılminde Ánýar Moldabekov Tólegenniń rólin dy­bystaýyna baılanysty ol oınaǵan Shegeniń daýysy Atageldi aǵamyzdyń úni­men taspaǵa túsken. A.Ysmaıylov 1970 jyly 1000-fılmdi dýblıajdaǵany úshin Ortalyq Komıtettiń Alǵys hatymen marapattalady. Áli kúnge deıin kıno kórermenderiniń qulaǵynda turatyn akterdiń dýblıajdaǵy óneri sodan keıingi jıyrma jylda da júıe-júlgesin buzbaǵan kúıi jalǵasyn tapqanyn qarapaıym esepke salyp qısyndasaq, bul sannyń áldeqaıda eselene túsetinin paıymdaýǵa bolady.

Atageldi Ysmaıylovtyń ádebıettiń soqtaly janrlarymen de áýestenip, óleń, birneshe pesa jazyp, dramatýrgııaǵa da úles qosqanyn, tipti rejıssýramen de aınalysyp, spektakl qoıǵanyn búgingi urpaq bilmeýi múmkin. Dýblıaj óneri degende des bermeı, dara kórinýiniń bir syry sóz ónerin, qara óleńdi aıyryqsha qurmettegeninen bolar. Qalamger ádebı-tildik tanymyn keńeıte túsý úshin Almaty pedagogıkalyq ınstıtýtynyń fılologııa fakýltetin támamdaıdy. Ol bos ýaqy­tynda qolyna qalam alyp, janyn terbegen sátterdi jyrǵa qosqan. «Sýǵa salsa, batpaımyn – sýda óskenmin, otqa salsa, janbaımyn – órt keshkenmin. Uly adamnyń rýhyna sýarylǵan, tasqa salsa taımaıtyn narkeskenmin» dep óleńmen ózine sert beredi.

Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, teatr jáne kıno óneriniń mańmańgeri Atageldi Ysmaıylovtyń týǵanyna bıyl 100 jyl tolyp otyr. Bul kúni Máde­nıet jáne sport vıse-mınıstri Nur­ǵısa Dáýeshov, kıno jáne teatr óneri ókilderiniń qatysýymen Panfılov pen M.Maqataev kósheleri qıylysyndaǵy akter turǵan úıge eskertkish taqta ornatyldy. Teatrda – tarlan, kınoda – maıtalman, televızııada – dara, radıoda – sańlaq, dýblıajda – korol atanǵan Atash aǵamyz týraly aqtarylǵan syrly sóz, salmaqty estelikter legi talaıǵa deıin tolassyz aǵytyldy. Atageldi aǵamyz ómirden kó­ship, ulttyq ónerimizdiń bir búıiri oısyrap qalǵandaı, alaıda urpaqtary atqaryp jatqan izgilikti is kórnekti akterdiń ornyn eshqashan kómeski tartqyzbaıdy.

ALMATY