Qyrǵyzdyń óńindeı...

Biz tanyǵan Baqtyǵul – akter­diń sheberliginen týǵan obraz. Qyrǵyzdyń kórnekti aqyny Jolon Mamytov ol týraly: «Bar álem qazir qyrǵyzdardy Súımenquldyń bet-júzi arqyly tanıdy», deıdi. «Qyrǵyzdyń óńi Choqmorovtyń óńindeı» degen aýyzeki tirkestiń taralýy da osydan.

Tutas ulttyń bar bolmysyn, tabı­ǵatyn, rýhyn bir boıy­na syıdyrǵan tulǵa týraly bu­ǵan deıin de myń-san jaqsy sóz aıtylǵan bolar. Bizdiń maq­sat – Manas shyńymen qatar tur­ǵan adamnyń maqtaýyna maqtaý qosý emes. Tek akter, voleıbolshy Súı­menqul Choqmorovtyń sýret­shiligi haqynda az-kem sóz aıtýdy jón kórdik.

Bala Súımenqul sonaý 1939 jyl­dyń kúzinde Shoń-Tash aıy­lynda kóp­ba­laly otbasynda ómirge kelipti. Týmy­synan dimkás tartqan balanyń bar ermegi qaryndash bolatyn. Ol joq kezde kómirdiń tasymen, bormen de sýret sala beretin. Talantymen ushtasqan osy ermegi ony úlken ónerge alyp keldi. Lenıngradtaǵy P.Repın atyn­daǵy óner akademııasyna oqýǵa túsip, KSRO halyq sýretshisi E.Moısenkodan sabaq aldy. 1964 jyly ınstıtýtty aıaqtaǵan soń Choqmorov óner mek­tebin­de dáris oqydy, keıin jetekshilik etti.

Osy jyldarda ol keskinde­meniń túrli janrynda jumys istedi: peızaj, natıýrmort sal­dy. Ásirese adam janynyń úı­lesimin bere alatyn portretke erekshe yqylasy aýdy. Choq­morovtyń artyqshylyǵy sol, keıipker mineziniń kórnekti aıshyq­taryn birden baıqap hám ony áleýmettik taǵdyrymen qosa órnektep beıneleıtin. Onyń keıipkerleri, negizinen, óner adamdary boldy. Sý­ret­shi áıgili manasshy Saıaqbaı Qara­laevtyń portretin eki ret salǵan («S.Qa­ra­laevtyń portreti», 1971; «Ar­naý. Saıaqbaı Qaralaev», 1974). Bú­ginde bul týyndylar qyrǵyz beıneleý óneriniń Altyn qorynda saqtalyp tur. Budan bólek «Ak­ter Jumadilov», «T.О́keevtiń portreti», «Qyr­ǵyz KSR Halyq sýretshisi A.Jangorozova», saparlarda jolyqqan álem kınosynyń áıdik qaıratkerlerimen kezdesýlerden týǵan japon kınorejısseri Akıra Kýrosava men akter Tosıro Mıfýneniń, ıtalıalyq aktrısa Mo­nı­ka Vıttıdiń portretterinen de jyly áser bilinedi. Tipti Japo­nııada bolǵanda Kabýkı teatry akterleriniń portretter serııasyn jazǵan edi. Al avtordyń kópke áıgili «Ana» (1967), «Meniń ulym» (1972) kartınalarynyń áýezi bólek: ta­bı­ǵatqa bas ıgen úlken júrek, jumyr jer­diń betindegi barsha meıirim, izgi­lik ataýlyǵa degen kól-kósir iltıpat baıqalady.

Choqmorovtyń alǵashqy taqy­ryby – aıyl, aıyldaǵy kishkentaı adamdar. Sýretshi ol ómirge enip, ony uqsatyp áýre bolmaıdy. О́zi kórgen sol adamdar, ózi ósken sol meken. Qyrǵyz aıylynyń turmysyn keıde tym jadaǵaı qylyp sýrettegen de bolar. Biraq bári shynaıy. Ol peızajdar men turmystyq kórinisterde («Aýyl peızajy», 1954, «Aýyldaǵy tań», 1958, «Shoń-Tash aýyly», 1958) aýyldyń jańarýyn kórsetýge asyqpaıdy. О́zi kórgen eski ómirdiń shyndyǵy – jataǵan úı, qısaıǵan sharbaqtar men topyraǵy shyqqan qara joldy asqan saǵynyshpen beıneleıdi. Bul – onyń bala kez­degi álemi, bozbala shaǵynyń kýási.

Avtordyń portret janrynda­ǵy alǵash­qy keıipkerleri de osy Shoń-Tashtyń balalary bol­dy («Nurseıit», 1955, «Býrýl­cha», 1956). Dıplom qorǵaý jumys­ta­ry kezinde aýyldasta­ry­nyń portretteriniń tutas serııasyn jasady – shopandar, kúıeý jigit­ter, keńshar jumysshy­lary. Jalpy, Choqmo­rov bar shyǵarmashy­lyǵyn­da qylqa­lamyn erkin siltegen sýretshi. Kishkentaı adamdardyń tutas galereıasyn jasaǵan avtor osy arqyly eleýsiz jandardyń túrli taǵdyryn beıneledi.

Sýretshi galereıasyndaǵy jyly da shynaıy týyndylardyń biri – «Ana». Bar ǵumyryn urpa­ǵy­na arnaǵan, qıyn-qystaý zaman­nyń beınetin bir ózi kótergen kúresker analardyń naq obrazy. Ujymshardyń qara jumysynan qajyǵan, sharshaǵan ana. Endi bir jaǵynan, qarsy aldyńyzda baısaldy, salmaqty jandy kóre­siz. Mamasaly Apy­shev «Súı­menqul Choqmorov. О́miri men shyǵar­mashy­lyǵy» atty kitabynda sýret­shiniń osy kartına týraly aıt­qan sózin keltiredi: «...Men anam­­dy prototıp etip aldym. Bi­raq portrettegi áıel anama bir­de uqsaıdy, endi birde múldem uqsa­maıdy. Iаǵnı bul – jalpylama obraz».

Qyrǵyz ónerine Shyńǵys Aıt­ma­­tov­tyń keıipkerleri ortaq. My­na kartınaǵa qarap turyp ta jazýshynyń Tolǵanaıy eriksiz eske túsedi.

Súımenqul Choqmorov 400-ge tarta kartına jazypty. Negizgi shyǵarmalary Qyrǵyz memlekettik beıneleý óneri murajaıynda saqtaýly tur. Sondaı-aq Sankt-Peterbýrg, Petrozavodsk, Donesk, London, Nıý-Iork jáne Venesııa murajaılarynda da týyndylary qoıylǵan. Sýretshi kartı­nalarynyń birin Pákistannyń premer-mınıstri Benazır Bhýtto satyp alǵan desedi.

Kıno ónerinde shoq juldyzdaı jan­ǵan Choqmorov qaı kezde de qyl­qala­myn tastaǵan joq. 1968 jyl­dan KSRO Sýretshiler oda­ǵy­­nyń múshesi, 1971 jyldan KSRO Kıne­matografıster odaǵy­­nyń múshesi atandy. Qyrǵyz KSR Joǵar­ǵy Keńesiniń Qurmet gramo­ta­sy­­men marapattalǵan. Al 1991 jyly Choqmo­rovqa áde­bıet, óner jáne mádenıet sa­la­syn­da­­ǵy Sh.Aıt­matov klýbynyń halyq­­­ara­­lyq syılyǵy berildi. Desek te sýretshi Choqmorovtyń kóziniń tirisin­de birde-bir kórmesi ótpepti. Avtor shyǵar­ma­shylyǵyna arnal­ǵan alǵashqy sýret kórmesin aqyn Muhtar Shahanov Qyr­ǵyz­­s­tan­da elshi bolyp turǵanda uıymdas­tyrǵan.