Tozǵan qazandyq, tońǵan halyq

Ekibastuz ben Rıdderden sabaq alatyn ýaqyt jetti

Bıylǵy qys elimizdegi jylý jeli­leri­n­iń jaıyn naqty kórsetti. Jalpy, eldegi jylý jelileriniń jartysynan kóbiniń tozǵanyn, JEO-nyń múshkil jaǵdaıyn Ekibastuz ben Rıdder qalasyndaǵy tótenshe jaǵdaı eske túsirip, bıliktiń bul máselemen túbegeıli aınalysýǵa túrt­ki boldy dese de bolady. Bul bir kún­de ǵana oryn alǵan tótenshe oqıǵa emes ekeni ámbege aıan. Jyldar boıy jınaq­t­alyp, syzdaýyqsha jarylǵany – osy qys. Osyǵan oraı, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev tótenshe jaǵdaıdan keıin ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń qyzmetin tekseretin komıssııa qurýdy tapsyrdy. Osy rette arnaıy komıssııanyń tóraǵasy, Prezıdent ákimshiligi basshysynyń birinshi orynbasary Tımýr Súleımenov ótken jyldyń jeltoqsan aıynda Semeıge kelip, qaladaǵy jylý júıesindegi máselelermen jan-jaqty tanysqan edi. Budan keıin aýqymdy jıyn ótip, oblystaǵy jylý júıesindegi máseleler talqylanǵan tuǵyn. Abaı oblysynyń ákimi Nurlan Uranhaev osy salada oblys ákimdiginiń atqaryp jatqan jumysyn baıandaǵan.

«Memleket basshysynyń tapsyrmasymen Energetıka mınıstrligi Semeı qalasyndaǵy JEO-3 qurylysynyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesin ázirleý týraly sheshim qabyldady. Jańa JEO jylý energııasynyń ónimdiligin arttyrady jáne kóptegen eskirgen eko­lo­gııalyq qolaısyz qazandyqtardy almas­tyrady. Jylýmen qamtamasyz etý sala­syndaǵy negizgi problemalardyń qata­rynda jylý jelileriniń tozýy da bar. Jelilerdiń tozýy ortasha paıyzben eseptegende 63,8% quraıdy. Jylý jelileri men tehnologııalyq jabdyqtardyń eski­rýi jylý energııasyn óndirý men tasy­maldaýda úlken ysyrapqa ákeledi. Osy­ǵan oraı, búgingi tańda Semeı qalasy men Abaı aýdany Qaraýyl aýylynyń jylý jelilerin tartýǵa 1,3 mlrd teńgege 3 jobalyq-smetalyq qujat ázirlendi», dep atap ótken oblys ákimi Aıagóz qalasynda jylý elektr ortalyǵy men Kýrchatov qalasynda ortalyq qazandyq salý máselesin de kótergen.

Bul rette Tımýr Súleımenov Semeı qalasyn damytýda barlyq qoldaý bola­ty­nyn, tıisti qarajat bólinetinin jetkiz­gen edi. Endigi úmit – Úkimette. Úkimet utym-
­dy qımyldasa, Semeıdiń «bas aýrýy­na» aınalǵan jylýy birjaqty bolar edi.

Anyqtama úshin aıta keteıik, Abaı oblysynda jylý berý qýaty saǵatyna 100 gıgakalorııadan asatyn tórt iri jylý ortalyǵy bar. Onyń ekeýi – Semeıdegi №1 JEO men RK-1 jylý ortalyǵy. Ekeýi – Jezkent kentindegi qazandyq pen ortalyq qazandyq. Sondaı-aq qýaty saǵa­tyna 100 kıgakalorııadan tómen 40 jylý berý nysany bar. Onyń 19-y Semeıde bolsa, qalǵan 21-i – aýdandarda. Buǵan qosa, oblysta 273 avtonomdy qazandyq jumys isteıdi.

Bul kúnderi Semeıde dirdek qaǵa­tyn sarshunaq aıaz joq. Jergilikti bı­lik­ke Jaratqannyń ózi járdem berip turǵandaı. Jeltoqsannyń bastapqy kúnde­rindegi aıazda kópqabatty kóp úı­ler sýyp ketti. Tońǵan turǵyndardyń janaıqaıy ákimdik jaqqa úzilissiz jetip jatty. Jylý jelilerinen aqaý shyǵyp, jylý qazandyqtary da syr bergen kezder kezdesti. Máselen, jeltoqsannyń ortasynda JEO-1 otyn berý júıesinde órt shyǵyp, kómirmen qamtamasyz etý júıesiniń jumysy ýaqytsha toqtady. Qalpyna keltirý jumystary júrip jatqanda 100-den asa tótenshe jaǵdaı qyzmetiniń mamandary men áskerıler kómirdi qolmen tasyp, jylý berýde kidiris bolmady. Álbette, bárin birjaqty qaraýdan da aýlaqpyz. Jylý qajetti temperatýrada berilgenimen, qubyrdyń tozǵanynan turǵyn úılerge jylý jetkenshe shashaý shyǵyp jatady. Budan bólek, turǵyn úıdiń qysqy maýsymǵa daıyn bolmaýy, basqarý organdarynyń joq bolýy páterdiń sýyp ketýine sep bolatyny anyq.

Semeıge jańa jylý elektr ortalyǵy qajet

Semeıge jańa jylý elektr ortalyǵyn salýdy, jylýdyń jyryna núkte qoıý kerek ekenin Prezıdent Qasym-Jo­mart Toqaev byltyr qyrkúıekte kelgen saparynda basa mán berip, erekshe kóńil aýdarǵanyn Abaı oblysy turǵyn­darynyń jadynda.

«Semeı qalasynyń ınfraqurylymy ábden tozǵan. Jazda ystyq sý joq, al qysta úıler jylynbaıdy. Qaladaǵy jy­lý elektr ortalyǵynan shyǵatyn zııan­dy qaldyqtar aýany shekten tys las­tap jatyr. Bul máselelerdi túpkilikti sheshetin ýaqyt jetti. Sondyqtan Úkimet­ke ákimdikpen birlesip, Semeıde zamanaýı jylý elektr ortalyǵyn salý jáne ınfraqurylymdy jańartý máselesin qarastyrýdy tapsyramyn. Joba halyq­tyń turmys sapasyna, sondaı-aq óńir ekologııasyna oń yqpalyn tıgizetini anyq», dep Prezıdent kúrmeýi kóp kúrdeli máse­leni sheshýdi aıqyndap, anyqtap berdi.

Rasynda, Semeıge taǵy bir jańa jy­lý ortalyǵyn salý qajet ekeni buǵan deıin de ara-tura aıtylyp júretin. Qala­nyń oń jaǵalaýyna jańadan jylý ortalyǵyn salý birneshe jyldan beri aıtylsa da, belgili hám belgisiz sebeptermen keıinge shegerilip keledi. Onyń ústine oń jaǵalaýdaǵy eskirgen, jylý beretin qýaty az, shaǵyn jylý ortalyqtarynyń murjalarynan býdaqtaǵan qoıý tútin shahardy torlap alady. Qys bastalsa, semeılikter qara tútinge tunshyǵyp júrgeni. Aıtpaqshy, osydan apta buryn JEO-3 salý jaıyn oblys ákimi Nurlan Uranhaev «Metag Holding» ókilderimen talqylapty. Investorlar da JEO salýǵa qyzyǵýshylyq tanytypty. Endigisi – keleshektiń enshisinde.

Kómirdi qolmen salyp júr

Joǵaryda atap ótkendeı, Semeı ıadro­lyq polıgonynyń ortalyǵy bolǵan Kýrchatov qalasyna da jańa jylý orta­lyǵy qajet. Shaǵyn shahardyń 12 myńnan asa turǵyny bar. Qalany jylýmen qamtamasyz etetin 4 qazandyqtyń 40 paıyzy tozyp tur. Al jylý jelileriniń 36 paıyzy eskiripti. Soraqysy sol, qazandyqtarǵa kómir áli kúnge deıin qolmen salynady. Shahardaǵy kópqa­batty turǵyn úılerdegi temperatýra da ártúrli. Qala turǵyndarynyń biri úıimiz jyly dese, endi biri ańyrap tur deıdi. Soǵan qaraǵanda, ár yqshamaýdanǵa jylý ártúrli beriletin tárizdi.

Kýrchatovtaǵy kommýnaldyq kásip­oryn­nyń basshysy Aıdyn Nurlanov­tyń aıtýynsha, qazandyqtardaǵy jumys­tyń kópshiligi áli kúnge deıin qolmen atqarylady. «Kúnine qala boıynsha 140 tonna kómir jaǵamyz. Onyń bárin jumysshylar qolmen laqtyrady. Jumys óte aýyr. Qolmen emes, avtomatty túrde kómir beretin jylý nysany kerek», deıdi kommýnaldyq kásiporyn basshysy.

Kýrchatovta 78 kópqabatty turǵyn úı men 44 ákimshilik ǵımaratqa jańaǵy aıtqan 4 qazandyq jylý beredi. 4 qazandyqtan saǵatyna 34 gıgakalorııa jylý berilýge tıis. Alaıda jaǵdaı múldem basqasha. Kýrchatov qalasynyń ákimi Oleg Chýgýnkov jylý berý kórsetkishi saǵatyna 23 gıgakalorııadan aspaıdy deıdi. Ákimniń aıtýynsha, qazandyqtar 65 paıyz ǵana jumys istep tur.

«Jylýdyń jetispeýinen qalada áleýmettik nysandar salýdy shektep otyrmyz. Jańadan balabaqsha salynýda. Ony jylýǵa qossaq, jylý azaıyp ketedi. Kúrdeli jóndeýdi qajet etetin úıler bar. Jylý bolmaǵandyqtan, ol turǵyn úılerdi paıdalanýǵa bere almaı otyrmyz», deıdi qala ákimi.

Baıqasańyz, bir ǵana qazandyq másele­si basqa da sheshilýge tıis sharýaǵa qol­baı­laý bolyp otyr. Ákimdiktiń esebi­ne súıensek, jańa jylý ortalyǵyn salý úshin 10 mlrd teńge kerek. Jylý ortaly­ǵyn salý monoqalalardy damytý josparyna engen. Soǵan sáıkes, jylý berý nysany 2025-2026 jyldary salynýy múmkin. Ázirge Kýrchatov qalasynyń turǵyndary eptep, kómirdi qolmen laqty­ryp, osylaı kún keshe turýyna týra keledi. Jańa jylý ortalyǵy boı kóterse, shahardaǵy qańyrap turǵan kópqabatty turǵyn úılerdi paıdalanýǵa da múmkindik bolatyn edi.

Abaı oblysynda Semeı qalasynan keıin kópqabatty turǵyn úıi kóp eki qala – Kýrchatov pen Aıagóz. Kýrchatovtyń jaıy belgili. Aıagózge de jylý elektr ortalyǵy kerek. Aıagózdiń óz basynda 5 qazandyq bar. Ortalyq jylý qazandyǵy sonaý 1975 jyly salynypty. Jarty ǵasyrǵa jýyq qyzmet qylǵan qazandyqta qandaı qaýqar bar deısiz... Qalǵandarynyń da jaǵdaıy qaryq bolyp turǵany shamaly. 1980, 1985, 1990 jyldardan beri qyzmet etip tur. Tek «Soltústik» jylý qazandyǵy ǵana – jańa. Úsh jyl buryn iske qosylǵan. Al Aıagózdegi jylý jelile­riniń 30 paıyzy tozyp tur. Iá... Qaıda barsań da, eskimen esi shyqqan el. Janyn shúberekke túıgen halyq. Tońǵan eldiń tozǵan qazandyǵy men jylý jelisiniń jaıy ázirge osyndaı...

Erzat JANATULY,

jýrnalıst

Semeı