El qorǵany er Bógenbaı

Danalyǵy men qaharmandyǵy teń tulǵa

Sonaý Áz Táýke hannyń tusynda aty shyqqan bul sardar keıinderi jas Abylaıdyń joryqtas adal serigi ǵana emes, bıler alqasynyń kóziqaraqty keńes­shisi bolǵany da tarıhı shejire-mura­ǵattardan belgili. Abylaı hannyń: «Bárin aıt ta, birin aıt, Qanjyǵaly Bógen­baıdy aıt – aqyldyń jatqan úıin tabýshy edi» degen sózi bekerden aıtyl­maǵany anyq. Ekinshi jaǵynan qazaq halqy ony basqalardan erekshelegendeı «Qanjyǵaly qart Bógenbaı batyr» dep áspettegen.

1710 jyly el basyna kún týǵan soń, qazaqtyń bas kóterer ıgi jaqsylary Qaraqumda quryltaı ótkizip, sol keńeste, eldiń taǵdyr talaıy belgisiz bolyp turǵan shaqta Bógenbaıdy bas sardar qylyp biraýyzdan saılaıdy.

Qazaq shejiresiniń bilgiri, ataqty Máshhúr Júsip Kópeevtiń «Danalarǵa» degen óleńinde osy oqıǵa tuspa-tus aıtylǵan:

«О́nerge qulash uryp bala jastan,

Tarıhyn bul úsh júzdiń etip dastan,

Balasy Tolybaı synshy Qojabergen,

Boı urǵan erlik iske áýel bastan.

Babadan Qojabergen bata alǵan,

Bógenbaı Qanjyǵaly Sardar bolǵan,

El qorǵap, qamal buzyp,

dańqy shyǵyp,

Oǵan da baqyt penen arýaq qonǵan».

Osy bir sheshýshi shaq sheteldik zert­teýshilerdiń de nazarynan tysqary qalmaǵan. Bul týraly orys tarıhshysy Iа.Gaverdovskıı Qaraqum quryltaıy týraly eńbeginde baıypty derekterdi alǵa tartady: «Quryltaıǵa qatysýshylardyń bir toby jońǵar qalmaqtaryna bas usynýdy jón kórdi. Basqalary úı-kúıin tastap, Edildiń syrtyna kóship baryp, jan saqtaǵysy keldi, al endi bireýleri qoıan sekildi jan-jaqqa bytyrap ketpek­shi boldy. Talaıy tolqydy. Biraq sol kezde erligimen áıgili bolǵan rý basy Bógenbaı batyr mundaı áreketterdiń bárin tyıdy».

Bókeń el úmitin aqtap, qazaq, noǵaıly, qaraqalpaq elderiniń birikken áskerin basqaryp, uly joryqtyń, sheshýshi aıqastyń basyn bastady.

Reseı ǵalymy P.N.Rychkov­tyń aıtýynsha, qazaqtar orys patshasyn panalaýdy jón sanaıdy. Biraq sol zamatta qaısarlyq tanytyp, eldi sózimen uıytqan atyshýly batyr Bógenbaı úreıi ushqan eldiń kóshbasshy kósemderin óziniń aıtqanyna kóndiredi: «No ızvestnyı kırgızskıı batyr ı starshına Bogenbaı na seıme (quryltaıda) v Karakýmah sklonıl narod k napadenııý na kalmykov» (P.N.Rychkov). Osy qanquıly urystyń jetistigi halqymyzdyń júdep-jadaǵan kóńiline úlken rýh pen senim uıalatty.

Ábilqaıyr han batyrdyń qazaq arasyndaǵy zor bedeline júginip, óziniń áskerbasysy qylyp taǵaıyndaıdy. Bógen­baı batyrǵa han óz yqtııarymen týǵan qaryndasy Saqypjamaldy qosady.

Ilııas Esenberlın bul týraly jan-jaqty izdenip, tarıhı romanyna arqaý etti. Batyrlardyń aǵasy bolǵan kisi Abylaı zamanynda da kórnekti isterimen kózge tústi. Jońǵar ımperııasynyń belin úzgenshe damyl tappaǵan jan at ústinen túsken joq.

Sheshýshi aıqastarda Bógenbaı batyr el senimin barynsha aqtaǵan batyrlardyń aldy, qalyń qoldy sońyna erte bilgen aıaý­ly erleriniń biri edi.

Kórnekti aqyn Maǵjan Jumabaev óziniń «Batyr Baıan» jyr-dastanynda:

«Ashýy jaýǵan qardaı,

shókken nardaı,

Qart qyran Qanjyǵaly

qart Bógen­baı»,

– deýi onyń osy ulylyǵynyń bir mysalyndaı estiledi.

Qazaqtyń uly kemeńger bıleri Tóle men Áıteke, Qaz daýysty Qazybek batyrlar túgili handardy tezge salǵan qazaq arasyndaǵy óte yqpaldy jandar bolǵan. Dala danyshpandarymen kelis­peı, aqyldaspaı is-qımyl jasamaǵan batyrlardyń biri – taǵy da osy Bógenbaı.

Ashýǵa berilmeıtin, oılanbaı is-áreket jasamaıtyn, qapylysta jaý kelse de, asyp-saspaıtyn onyń birtoǵa minezin bıler de únemi jaqtap otyrǵan.

Qalmaqpen júrip jatqan ıtjyǵys, qantalapaı maıdanda Tóle bı Bókeńe qarap: «Qart aǵań Qaz daýysty Qazybek­ke pana bol, dalada adasyp qalmasyn», dep amanat etip mindetteýi – onyń qysyl­taıańda senimdi, joldastyqqa berik kisi ekendigin aıǵaqtap turǵandaı.

Abylaıdyń Tóle bıdiń esiginde «Sa­balaq» atanyp, túıe baǵyp júrgeninde osy Bógenbaıdy kezdestirip, sońyna erýi – kezdeısoq oqıǵa emes. О́ıtkeni bas batyr handardan buryn qaradan shyqqan uly bıler Tólemen, Qazybekpen ótkir ári ózekti el máselelerin ortaǵa salyp, únemi salmaq­tap otyrǵan.

Taǵy bir mysal. Qazybek jáne Tóle bılermen kezdeskennen keıin ol 1730 jyldyń kókteminde Ulytaý aımaǵynda qazaq áskeriniń ortaq kúshimen jaýdyń qabyr­ǵasyn qaqyratty.

Bahadúr Bógenbaı qazaq eliniń birligin saqtap, has dushpannyń betin qaıyrǵan shaqta qazaq halqy joǵalǵan senimin qaıta taýyp, temir qursanyp, óksheleı qýǵan jaý­dy keri qaıtara bas­tady. Qaıraty men aıbary teń kelgen batyrdyń ustamdy ári salqynqandy minezi talaı qıyn-qystaý kezde, el taǵ­dy­ry sheshiler tusta zor septigin tıgizdi.

Uly jyraý Buqardyń sol tusta dúnıege kelgen óleń-jyrlarynan muny ańǵarý qıyn emes.

«Qııadan qıqý tógilse,

Attyń basyn tartpaǵan.

Qısapsyz qol kórinse,

Qorqyp jaýdan qaıtpaǵan.

Qazaq degen halqynan,

Batyr shyqqan dańqynan.

Qarsylasqan asyldar,

Qorǵasyndaı balqyǵan.

Eńbek qylǵan el úshin,

Jaýda ketken kek úshin.

Qazaqtyń abyroı-aryna,

Saryp qylǵan bar kúshin».

Batyrdyń boıyndaǵy jiger, órligi men namysy, erligi men jankeshtiligi sýretke salǵandaı somdalyp shyqqan. Jalpy, ataqty kómekeı áýlıe Buqar babamyz er Bógenbaıdyń obrazyn somdaýda jalyndy sózderin aıamaǵan. Bul bekerden-beker týyndamaǵan shyǵarma ekeni beseneden belgili. «Batyr shyqqan dańqynan» deýi onyń sol kezde el úshin jasaǵan qaırattylyǵynyń belgisindeı emes pe!

HVIII ǵasyrda aty shyqqan jaýynger jyraýlardyń birde-bireýi Bógenbaıdy aýyzǵa almaı ótpeıdi, ony erliktiń úlgi-ónegesindeı baǵalap, shynaıy el qorǵany retinde óskeleń urpaqqa shama-sharqy jetkenderinshe ónege alatyndaı dáriptegen. Mysaly, Táttiqara jyraý da sony ańǵaryp, bahadúrge tómendegideı sózderin arnaǵan eken:

«Aǵashta bıikti aıtsań –

qaraǵaıdy aıt,

Jigittik, erlikti aıtsań –

Bógenbaıdy aıt».

Mundaı jyr joldaryn biz kóptegen jyraýdyń eńbeginen oqyǵanymyz bar. Mysaly, Úmbeteı jyraý onyń qoǵamdaǵy orny men atqarǵan ólsheýsiz eńbegin óziniń biraýyz jyr shýmaǵymen jetkizedi:

«Bul adam is qylatyn boljap-baıqap,

Yrysyn buza almaıtyn

eshkim shaıqap».

Ekinshi bir tolǵaýynda Bógenbaı týraly mynadaı sýretti sóz tirkesin shyǵaryp, ony qazaqtyń qazynasyna balaıdy: «Táńirim bergen sondaı syı».

Bul batyr qazasyn Abylaıǵa estirt­kende shyqqan dúnıe desedi.

Ulynyń urpaqtary

Bógenbaı batyr jasy jetip, 90-ǵa taıaǵanda Aqmola óńirine jaqyn Ereımen eliniń teriskeıindegi Sileti ózeni aǵyp jatqan tusta qaıtys bolady. Arýaqty erdiń qaıtqan jeri kúni búginge deıin «Bógenbaı» atalýy, halyq jadynda naqtylyǵymen saqtalýy – tańdan­dyratyn oqıǵa. Bul áýelde «Bógenbaı sóresi», keıinderi altyn men kómir tabylǵasyn, aýqymy keńip «Bógenbaı rýdnıgi» atalyp ketti. Qazaq halqy qandaı qubylmaly kezeńde ómir súrse de, bir ǵajaby Bógenbaıdyń esimi sol jerge máńgilikke tańbalanyp qaldy.

Biraq Abylaı hannyń jarlyǵymen, bıler men jyraýlardyń qoldaýymen onyń súıegi Túrkistandaǵy Áziret Sultan kesenesine jerlengenin jurtshylyq jaqsy biledi.

Tarbaǵataı taýynda bolǵan sheshýshi shaıqastan keıin sol jerde «Bógenbaı asýy» degen ataýdyń paıda bolýyn – eldiń qurmeti dep bilý kerek.

Áýlıe sanatyna engen kisige Abylaı han onyń súıegi Túrkistanǵa jetkizilgende arnaıy as bergen. Bul týraly Ilııas Esenberlın de erekshe atap ótedi.

Buny batyrdyń halqyna sińirgen ólsheý­siz eńbegi úshin jasaǵan syı-qurmeti dep baǵalaýǵa turarlyqtaı. Áıtpese qazaqtyń birtýar aqyn uly Buqar jyraý Abylaıǵa tómendegideı aıshyqty jalyndy sózderin arnamas edi ǵoı:

«Qazaqtyń hany Abylaı,

Abylaı hanym, bul qalaı?

Aq ıyqty aspanǵa,

Ushpastaı ǵyp torlady,

Qulaǵanǵa uqsaıdy

Qazaqtyń qamal-qorǵany».

Batyrdy Altaıdyń aqıyq iri búrki­tine teńep, qazaq eliniń qamqory, qamal-qorǵany bolǵanyn baǵalaı bilýi jalpy halyqtyq oı-pikirden habar bergendeı estiledi.

1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliste Ereımen eli kóp qıyndyqty kórse de aq patshanyń jazalaýshy áskerine ólispeı berispedi.

Keńes dáýiri tusynda da osy danagóı, halyq janashyry bolǵan batyrdyń arýa­ǵyna, urpaǵyna qysym-qııanat jasaǵan­dar az bolǵan joq. «Shynjyr balaq, shubartós» jýandardyń tuqymy­syń dep, keńes úkimetin jaqtaýshy qandastarymyz 1928 jylǵy kámpeskede uly dalamyzdy azat etken Bógenbaı batyrdyń urpaqtaryna kóp qııanatty ister jasady. Solardyń biri, ataqty aqyn Oljabaı, onyń aǵalary Barlybaı men Eraly sheshender, aqyn-qaıratker Sáken Seıfýllınmen Ombyda birge oqyǵan Tóleýbaı elden ketýge májbúr boldy. Bireýin Qara úıshikke jer aýdarsa, ekinshilerin ıtjekkenge deıin qýdalady. Bular Bógenbaı batyrdyń shóberesi ataqty Saqqulaq bıden taraǵan urpaqtar edi.

Týǵan jerlerinen qýylǵan shaqta, Nuralyuly Oljabaı Mańǵystaý, keıin­deri Omby, Qyzyljar mańynda, eline jaqyndaı almaı, zorlyq-zomby­lyq­tyń kúı-sherimen ómir súrdi. Topyraqtyń buıyrǵan jeri de osy Qyzyljar qalasy. Biraq egemendik alǵan alǵashqy jyldarda Ereımendegi urpaqtary men týma-týǵandary onyń súıegin óziniń týǵan eline ákelip, arýlap qaıta jerlep edi.

Al Tóleýbaıǵa kelsek, Orynborda zań qyzmetkeri bolyp istep júrgen kezinde ustalyp, atý jazasyna kesilgen.

Joǵaryda aıtqan bir urpaǵy Eraly aqsaqal balasy Tursynbaımen birge Semeı shaharynda ómir súrdi.

Ǵalym Qaıym Muhamethan­ulymen syılas bol­ǵan Tursynbaı aqsaqal da Ertis óńirin­de qaıtpas saparǵa attanǵan. Onyń kóptegen muraǵatyn Qaıym aǵa­myz iske jaratqanyn jaryq kórgen kitapta­rynan, jazǵan estelikterinen oqydyq. Ásirese batyrlar týraly derekter jınastyrǵanda sol kisiniń sózine kóp qulaq asqan eken.

О́mir kerýeni alǵa ozǵan saıyn uly tulǵalar daralana túsedi. «Jańbyrmenen jer kógerer, batamenen er kógerer» degen sózdiń maǵynasy úlken ári tereń. Bir ǵajaby, basqalarǵa qaraǵanda, batyrdyń atyshýly urpaqtary kóp boldy.

Qarqaralyda qazaqtyń jaqsy men jaısańdary bas qosqan jıynda kóptiń ortasynda otyrǵan Saqqulaq bıge Arqanyń jyr dúldúli Kempirbaı aldymen oǵan sálem bergen eken:

«Assalaýmaǵaleıkúm, boz arǵymaq,

Qol bastap,

ata jaýǵa tartqan sadaq.

Bógenbaı, Turanaly, ákeń Bapan,

Ejelden el qorǵaǵan kári arýaq».

Úılesimdi oı, dáleldi tarıhı sıpatty sóz  bul áýlettiń tegeýrinin, tekti­ligin ańǵartyp-aq tur.

Saqqulaq bıdiń sheshendigin, aıt­qan kósem sózderin Máshhúr Júsip Kópeev te, Baıanaýyldyń irisi, Shoqan Ýálıhanovtyń naǵashysy, orys áskeriniń polkovnık shenin alǵan Musa Shormanov ta jaqsy bilgen.

Biri Ereımende, ekinshisi kórshi, jany aralas, qoıy qoralas el – Baıanaýylda ómir súrgen soń, jaz jaılaýda jıi bas qosyp otyrǵan. Bir kúni Musanyń kele jatqanyn estip, qarsy alýǵa aldynan Saqqulaq bıdiń ózi shyǵypty. Sonda Saǵe­keń Musa izettik tanytyp, inilik ádep­pen: «Assalaýmaǵaleıkúm, arǵynnyń aqsa­qaly!» dep aldymen sálem bergen eken. Sol kezde bı tosy­lyp qalmaı: «Ýaǵa­leıkúmassalam, Orta júzdiń sham­shyra­ǵy!», dep jaýap qaıtarypty. Bul bekerden-beker uıqastyryla aıtylǵan sóz emes.

Baıanaýyldyń tý ortasynan ónip shyq­qan, jıhanger, qazaq shejire sóziniń kósemi bolǵan Máshhúr Júsip te Saqqulaqtyń kóne qazaq qoǵamyndaǵy orny men bedelin bir-eki aýyz shýmaqpen bylaısha sýrettegen:

«Bul asqa jaqsy keldi, jaman keldi,

Jınalyp úlken-kishi, taman keldi.

Arǵynnyń aqsaqaly – Saqqulaq bar,

Ár elden taǵy sondaı adam keldi».

Uly qolbasshynyń Qytaı sapary

Qazaq tarıhynda Bógenbaı batyrdyń qytaı eline barǵan sapary 1761 jyl dep naqty kórsetilgen.

Ol anaý-mynaý emes, qytaı ımpera­tory Saı Lýngtiń tikeleı ózimen mámi­legerlik júrgizip, tapqyrlyǵy men kemeńgerliginiń arqasynda osy saparynda ózine júktelgen istiń túıtkilin naqty sheshe alǵan.

Bul týraly L.N.Gýmılev atyndaǵy ýnıversıtettiń professory, tarıhshy Qoıshyǵara Salǵarauly maǵan tereń maǵynaly málimet berip edi.

Ol 2013 jyly osy elge arnaıy eldik tapsyrmamen barǵan.

– Qytaı oqymystylary bul sapar barysynda maǵan qazaq bahadúriniń elshilikpen kelgeni jaıly tolyq maǵlu­mat berdi, – dep eske aldy ótkendi Qoı­shy­ǵara Salǵarauly. – Naqty derek­t­er­di jazatyn uly ımperatordyń saraı qyzmetkerleri Qanjyǵaly qart Bógenbaıdyń úzeńgiles joldastarynyń sanyn, olardyń mingen sáıgúlikteri, tipti jylqylarǵa berilgen jem-shópteriniń ólshemi týraly da tolyqqandy máli­metter qaldyrypty.

Ǵylymı shara kezinde qytaılyq áriptester Bógenbaı batyr men ımperator Saı Lýngtiń kezdesken jerin kórsetipti. Imperatordyń oryntaǵy men elshi bolyp kelgen qazaq batyrynyń turǵan jeri tasqa tańbalanǵandaı naq­ty belgilengeni ony tań-tamasha kúıge bólegen. Qoıshyǵara aǵa dańqty batyr­dyń etiginiń izi qalǵan jerde yrymdap biraz ýaqyt turypty da.

Mámileger qazaq basshysynyń sózi men isi Qytaıdyń pań hanzadalaryna erekshe bir áserin tıgiz­gen eken. Qytaıdyń jylnamashylary arnaıy elshilik isimen barǵan Bógen­baı batyr bedeliniń joǵary bolǵanyn ımperatordyń ony erteńine ań aýlaý­ǵa ádeıi mártebeli qonaq retinde shaqyrǵanynan-aq ańǵarǵan.

Qoıshyǵara Salǵarauly qytaı ımpe­ra­­torynyń saıatshylyq kezinde Bógen­­baıdyń qol mergendigi men shap­shań­­dy­ǵyna, astyndaǵy juldyzdaı aǵatyn tulparynyń ıesiniń yńǵaıyna baǵy­natyndyǵyna qatty tánti bolǵanyn erekshe bir tolǵanyspen aıtty.

– Qazaq sardarynyń ańshylyq sheber­­ligine, atqan jebesiniń múlt ket­peıtindigine qatty súısingen qytaı ımpe­ratory oǵan óz jadynan qolma-qol óleń shyǵarǵanyna men qatty qaı­ran qaldym, – dedi aǵynan jaryla sóılegen qazaq tarıhshysy Qoıshyǵara Salǵarauly.

Batyrdyń saıatshylyǵy týraly

Búginderi óziniń tikeleı urpaqtary otyrǵan eli – Ertis boıy men Ereımen­taýda eki bóribasar júırik tazylarynyń tuqymy ótken ǵasyrdyń 50-shi jyldaryna deıin baptaı bilgen azamattarǵa kóp olja salǵany shyndyq.

Áriden bastaıtyn bolsaq, ataqty jazýshy Muhtar Áýezov «Kókserek» povesinde el-jurtqa maza bermegen dala taǵysyn alǵan tazy týraly qyzyqty derek qaldyrǵan.

Shyńǵystaý óńirindegi jazýshy dosyna Qanjyǵaly qart Bógenbaı batyr­dyń ataqty «Aqqasqa», «Kókqasqa» ta­zy­­la­­rynyń eki kúshigin jetkizgen kisi – kórnekti ǵalym Álkeı Marǵu­lan. Kókserekti alǵan syrttan – osy batyrdyń atyshýly tazylarynyń tuqymy ekenin Muhtar Áýezov te oqyrmanǵa jetkizgen.

Sáken Seıfýllınniń joldasy bolǵan orys jazýshysy Aleksandr Dýbovıskıı Ereımenge barǵan saparynda batyr bóribasarlarynyń ónerin ańshylyqta  kórip qatty tańyrqaǵan eken.

II dúnıejúzilik soǵys kezinde batyr ur­paq­tary otyrǵan Ereımentaý elinde aty shyqqan Surkıik atty tazynyń óne­ri kópshilikti bertinge deıin qatty tánti etti.

Tipti halyq jazýshysy Sábıt Muqanov­tyń bertinderi asyl tuqymdy Aqqasqa men Kókqasqadan ónip-ósken tazylardy kórýge Ereımenge arnaıy kelgenin el úlkenderi jaqsy biledi.

Batyrdyń aqyn urpaǵy Oljabaı osy bóribasarlar týraly, olardyń saıatshylyq kezindegi ójettigi týraly «Aqqasqa» atty týyndy qaldyrǵan.

Dańqty qazaq batyry jaýgershilik zamanda elge qorǵan bola bilse, onyń rýhy bertingi urpaqtaryna da bolysqanyn biz jaqsy bilemiz.

1979 jyly Ereımende nemis avtonomııasy qurylady degen sheshim shyqqanda, qınalǵan qazaq azamattary Bógenbaı batyrdyń arýaǵyna júgindi. Muny sol kezde Ereımentaý aýdanyn basqarǵan Tólegen Oshaǵanov aıtqan edi. Úlken-kishisi údere túregelgen el Máskeýdiń sheshimine qarsy turdy.

Selınograd oblysyna basshylyq etken Nıkolaı Morozov, Andreı Braýn kitaptarynda Bógenbaı batyrdy erekshe atap, birsypyra tarıhı derekterdi dáıekteıdi.

Qanjyǵaly qart Bógenbaı batyrdyń áýletinen taraǵan urpaqtar búginderi Astana, Almaty qalalarynda, Kókshe óńirinde, Aqmo­la, Pavlodar men Qostanaı oblystarynda ómir súrip jatyr. Batyrdyń  erlikke toly isteri el jadynan óshpeıdi.

Janat TÚGELBAEV,

Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi, ólketanýshy

ASTANA