Namys qurbany

1916-1917 oqý jylynda ýchılısheniń 5-synybynda 355 shákirt oqyǵan. Olardyń arasynda Ombyǵa baryp bilim qýǵan qazaq balalary da bolǵan. 1916 jylǵy qarashanyń 3 kúni Ombyda oqyǵan qazaq shákirtteri úshin qaıǵyly oqıǵa oryn aldy. Ýchılısheniń besinshi synybynda oqıtyn Súleıimbek esimdi jigit ózin-ózi atyp óltirdi. Osy oqıǵa jaıyn­da marqumnyń joldastary «Qazaq» gazetinde munaqyp jarııalady:

«3 noıabrde Omby qalasynda bir­ge oqyp júrgen joldasymyz Orta dárejeli selsko-hozıaıstvennaıa shkola shákirti Saıman Bıjanuly ózin-ózi atyp óltirdi. Qaltasynda qaldyrǵan qaǵazda: «Meniń jazyǵym joq, ólip baramyn Mıtstiń qara­la­ǵanynan, birinshi jýlıksiń, Elıza­rov­tyń kesirinen hám ınspektor Preobrajenskıı dálelsiz is qylǵan­dyǵynan», depti. Bul qaǵaz sýdıa sledovateldiń qolynda, is tirkeıdi. Joldasymyzdyń atylýy týraly qazir qysqasha aıtarymyz mynaý: birge oqyp júrgen joldasy Mıts degen orys balasynyń 100 som aqshasy joǵalyp, Saımannan kóredi. Muny ınspektor Preobrajenskıı estip, dereý esikterdi jaýyp jiberip Saı­man­dy tintedi, esh nárse taba almaıdy. Sóıtse de dırektorǵa aıtyp, pansıonnan shyǵartady. Jýyrda ta­ǵy qysyp, senen basqa eshkim alǵan joq dep, janyna tıetin sózder aıtyp, pansıonnan qýyp jiberedi. Saı­man beıshara namysqa shydaı almaı, bireýdiń myltyǵyn alyp, atylyp ólgeni osy.

Alashtyń qaı azamatyn jerge qıǵandaımyz, sonda da neshe jyl beınet kórip oqyp, kózdegen maqsatyna jetýge bir-aq jyl qaldy degende, joldasymyzdyń ýaqytsyz aramyzdan joq bolýy júregimizge jara saldy. Biraq amal joq, taǵdyrǵa kim qarsy turady! Meıirimdi Qudaı, joldasymyzdyń topyraǵyn jeńil qyl! Qalǵan jaqyndaryna ómir ber!

Marqumnyń joldastary: M.Sama­­tov, A.Shormanov, J.Baba­taev, S.Qaz­bekov, R.Tolyspaev, S.Sádýaqa­sov, Q.Kemeńgerov».

 («Qazaq» gazeti, 1916 jyl, № 205)

Gazette Súleıimbektiń aty Saıman dep berilýiniń sebebin biz bylaı túsi­ne­miz. Sol ýaqytta qazaq jastary Sá­dýaqasty – Sáken, Birmuhambetti – Birkeı, Dinmuhametti – Dinshe, Qoshmu­hametti – Qoshke demekshi, Súleıim­bekti – Saıman dep ataǵan bolsa kerek. Arhıv derekterinde Saıman esimdi adam joq. Onda tek Súleıimbek Bıjanuly degen shákirttiń aty kórsetiledi. Biz Súleıimbektiń «Qazaq» gazetinde ata­la­tyn Saıman ekendigine kúmán keltir­meımiz.

Súleıimbek Bıjanuly ýchılısheniń aýylsharýashylyq bólimine 1912 jyly 1 qyrkúıekte túsedi. Qabyldaý emtıhandaryna jiberilgen 97 adamnyń ishindegi jalǵyz qazaq Bıjanuly tizimde besinshi kórsetilgen (Omby oblysynyń tarıhı arhıvi, 65-qor, 1-tizim, 27-i. 8 b.). Súleıimbek qabyldaý emtıhandarynda orys tilinen – 3, esepten – 3, Qudaı zańynan – 4, geogra­fııa­dan – 4 alyp, orta baǵasy 14 bolyp, oqýǵa qabyldanady. Osy jyly ýchılısheniń mádenı-tehnıkalyq bólimine qazaq túspeıdi. Iаǵnı atalǵan oqý ornyna birinshi qabyldanǵan jáne bir jyl jalǵyz oqyǵan, keıin kelgen qazaqtarǵa jol salyp, aǵa bolǵan azamat – osy Saıman Bıjanuly edi. Kórsetilgen qujattyń 30, 39-bet­terindegi málimetten Bıjanuly 1892 jyly Semeı oblysy Qarqaraly ýıezinde týǵany, ýchılıshege deıin úsh klastyq Veterınarlyq-feldsherlik mektebinde oqyǵany, Semeı oblysy­nyń stıpendıanty ekeni jaıynda habar bar. Sarǵaıǵan qaǵazdarda «proıshojdenıe – kırgız, veroıspovedanıe – magometanes», degen jazý birneshe ret jazylǵan.

Súleıimbek Bıjanuly opat bol­ǵa­ny jaıynda qazanama jaryq kórgen «Qazaq» gazetiniń sol sanynda Mirjaqyp Dýlatulynyń «Namys qurbanyna (marqum Súleıimbek Bı­janulyna baǵyshtadym)» degen atpen óleńi jarııalanady:

Sen joǵyńda bu jalǵanda,

«Jalǵan olqy» deıdi kim?

Sen kelgende aramyzǵa,

Qansha orasan toldy kim?

Qaıtyp ediń qalybyńa,

Bar ma nárse ózgergen?

Sen bir synshy kóreıin dep,

Sum jalǵanǵa kez kelgen.

Bar joldasyń boıyńdaǵy,

Ar-ımanyń, namysyń,

He qylaıyn dep ediń sen,

Bu jalǵannyń tabysyn!

Namysyńa tıip edi,

Qyldyń qurban mal-jandy,

Ata-anańdy, aǵa-iniń men

Eli-jurtyń jalǵandy.

Men de jańa bildim endi:

Bir jigittiń symbatyn.

Bildirýge kelgenińdi

Ar-namystyń qymbatyn.

Keıin Mirjaqyptyń bul óleńi jaıyn­­da Júsipbek Aımaýytuly men Muh­tar Áýezov «Abaıdan sońǵy aqyndar» atty ǵylymı-tanymdyq maqalada qundy derek keltiredi: «Bul aıtylǵan óleńshilerdiń ishinde óziniń aqyndyq beti kúshti, túr tapqysh, asa eliktegish emesi – Mirjaqyp. Kenet­ten kelgen oqıǵany tez sezip, tez sińirip, tez jaýap tapqysh, júırik qııaldy óleń Mirjaqyptan shyǵady. Mysaly: «Súleıimbek Bıjanulynyń, Qazy Nurmahammedovtiń ólimderine shyǵarylǵan «Jut», «Qaıda ediń?» degen óleńderi sııaqty» (Aımaýytov J. Bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 5-t. Almaty: Ǵylym, 1999. 129 b.). Paıymdaýymyzsha, Súleıimbek Bı­jan­ulyn Alash arysy Mirjaqyp Dý­latu­ly da jaqyn tanyǵan. Sol tanys­tyqtyń belgisi – gazette jaryq kórgen joqtaý óleńi deı alamyz.

Ýchılısheniń sońǵy synybynda oqyp jatqan Súleıimbek ózin-ózi nege atyp óltirdi eken? Taǵdyryn qyr­shyn qıǵan qazaq balasy qatal sheshimge qalaı bardy? Shynynda namys úshin be? О́zin qurban etetin ol ne qylǵan namys? Álde ómirlik maqsaty – oqýdan shyǵaryp tastaǵan soń, tirshiliktiń máni qalmady ma eken oǵan? Qalaı bolǵanda da, alystaǵy Qarqaralydan Ombyǵa oqý izdep kelip, sol qalada máńgilik oryn tapqan qazaq shákirtiniń qaza bolǵany onyń jan joldastaryn qatty kúızeltkeni anyq.

Oqyǵan azamaty sanaýly zamanda Súleıimbek syndy saýatty jigittiń qazasy bar Alashqa «Qazaq» gazeti arqyly málim bolyp, oıǵa batyrdy. Súleıimbek qazasy – jeke adam taǵdyrynyń qıylǵany ǵana emes, ol – otarlanǵan qazaq halqynyń aıanyshty hali, dármensiz kúıi edi. Sonymen qatar mundaı kúrdeli oqıǵalar Alash dáýirinde ultty uıystyra túsip, keleshek úshin jankeshti kúreske jumyldyrǵany da aıan.

Qaıyrbek KEMEŃGER,

L.N.Gýmılev atyndaǵy

EUÝ qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi