Tranzıttik áleýet nege tejelip tur?

Kollajdy jasaǵan Záýresh SMAǴUL, «EQ»

Bıdaımen birge Iran eli jylyna 1,3 mln tonna arpa, 9,5 mln tonna júgeri, 1,2 mln tonna kúrish, 1,1 mln tonna shıki ósimdik maıyn, taǵy birneshe myń tonnalaǵan ózge de azyq-túlik pen mal azyǵyn ımporttaıdy eken. Buǵan qarap, aldaǵy jyldarda aýyl sharýashylyǵyna basymdyq beremiz degen Qazaqstannyń suraǵany men izdegeni aldan shyǵyp tur degen oıǵa oıysýǵa bolar. Oǵan qosa Aýǵanstan men Tájikstan, odan beri de irgedegi kórshiler Túrikmenstan, О́zbekstan jáne Qyrǵyzstannyń sura­ny­sy taǵy bar. Osy múmkindikterge qarap, Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy boıynsha, janar-jaǵarmaıdyń neshe túrin eksporttaý men tranzıttik qyzmet kórsetýde qulashyn qalaı sermese de bolady eken ǵoı degen oı týady. Ekonomıst Alpamys Segizbaıulynyń aıtýynsha, jer betinde organıkalyq ónim óndirýge jaramdy taza qara topyraǵy bar sanaýly elderdiń qatarynda Qazaqstan da tur. Eger qazaq eli organıkalyq ónimderdi úl­ken kólemde shyǵarýǵa bel býsa, onda ótkizý naryǵyn izdep áýrege túsýdiń qa­je­ti joq. Qytaıdyń ózi-aq eksport kirisin erkin túsirip beretin kórinedi.

Qazaqstan – tranzıt el

Sarapshylar Qazaqstannyń jer kólemi men tranzıttik múmkindigin aıtyp tańdaı qaǵady. Yqylym zamanda qazirgi Qazaqstan terrıtorııasynan alty taraý jibek joldary ótken eken. Babalarymyz saýda kerýenderin shekarada toqtatyp, tekserip, onyń bárin satyp alyp, óz terrıtorııasy arqyly ótkizip ekinshi, úshinshi elderge satyp otyrǵan. Sonda taýardy bel­gili bir merzimge deıin saqtaıtyn, bap­taıtyn, tipti keıbirin qaıta óńdeıtin múmkindikteri bolǵan.

Qazir de tranzıttik áleýetti shyn arttyram dese, múmkindik mol. Árıne, Eýra­zııa­lyq ekonomıkalyq odaqtyń keı­bir talaptary tejep-aq tur, biraq múl­de múmkindik te joq emes. Bul oraıda Orta­lyq Azııa men Iran baǵytyn mysal etemiz. Búginde Iran arqyly úshinshi elderge bıdaı nemese un eksporttaýǵa jol ashyq. Mysaly, Irak jyl saıyn Túrkııadan 2-2,5 mln tonnadan asa un ımporttaıdy eken. Al Túrkııa óz keze­gin­de bıdaıdy Reseı, Ýkraına jáne Qazaq­stannan satyp alady. Teńizden te­ńiz asyp júrgen sol bıdaıdy ózimizde unǵa aınaldyryp, tóte teńiz joly nemese temirjolmen Iran arqyly Irakqa alyp barýdyń amalyn qaraýǵa bolady. Qalaýyn tapsa, reeksport ta elimizge kóp paıda ákelýi bek yqtımal. Bul joldy Iran mamandary usynyp otyr.

«Aqtaý porty arqyly Anzalı nemese Irannyń jańa Kaspıı portyna qazaqstandyq bıdaı nemese unnyń reeks­­­portyn uıymdastyrýǵa bolady. Odan ári astyq nemese un júk kólikterimen Iran-Irak shekarasyna deıin tasymaldanady. Odan da ári qaraı júk kólikterimen Iraktyń Súleımanııa qalasyna deıin tasymaldanady», deıdi ırandyq New Silk Road kompanııasynyń mamany.

Obaly ne kerek, Ortalyq Azııa elderi men Iran Islam Respýblıkasy azyq-túlik pen basqa da ónim qajettilikterin Qazaqstannan úshinshi elderge jetkizý men ashyq teńizge Parsy shyǵanaǵy arqyly shyǵýdyń túrli tıimdi joldaryn usynyp jatyr. Qazaqstan tozyǵy jetip turǵan tranzıttik joldardy ońaltyp, tasymal kólik-quramdaryn jańartsa jáne shekaralyq beketterdiń ótkizý qabiletin attyrsa, utary kóp bolmaq.

Qazaqstan tranzıttik dálizderdi álem­­de­gi ozyq standarttarǵa saı jab­dyq­­tap, jaqsartpasa, ulan-ǵaıyr jer­degi tozyǵy jetken halyqaralyq jol­dardyń paıdasy bolmaıdy. Muny­men birge onda júretin kólikter de jańǵyryp, jańartylmasa, el ekonomıkasyna kólik-logıstıka salasynan paıda kelýi ekitalaı. Búginde avto­kólik parki eskirgen, áýejaılar toz­ǵan, teńiz kemelerin jańartý bıýdjet­tik nesıeni qajet etedi.

Avtomobıl kóligi

Elimizde avtokólikterdiń (ATS) tozý deń­geıi joǵary. Respýblıkada avtomo­bıl­­derdiń shamamen 4,5 mıllıon birligi tirkelgen. Mınıstrliktiń deregi boıynsha halyqaralyq júk tasymaly salasyndaǵy kólik júıesiniń tozý deńgeıi budan eki jyl buryn 22 paıyzdan 78 paıyzǵa deıin ósken eken.

«Bul jaǵdaı júk kólikterine qoıy­la­tyn ekologııalyq talaptardy kúsheı­týmen qatar halyqaralyq júk tasymaldaý naryǵyndaǵy otandyq avtotasymaldaýshylar úlesiniń 52-den 31 paıyzǵa deıin tómendeýine áser etken negizgi fak­torlardyń biri boldy. Olar elde ta­symaldanatyn júktiń 80 paıyzdan ar­tyǵy jáne júk aınalymynyń úshten birinen astamy», delingen aqparatta.

Vedomstvo reseılik aǵyndardyń «EO – Or­talyq Azııa» baǵytyna qaı­ta baǵ­­­dar­lanýyna baılanysty eksport­­tyń, ımporttyń jáne tranzıttiń ósý boljamdaryn eskere otyryp, qazaq­standyq halyqaralyq tasymal­daý­shy­larǵa flotty aıtarlyq­taı ulǵaıtý qajet bolatynyn atap ótti. Teńiz flotynyń da ońyp turǵany shamaly. Ol úshin «Júk jáne jolaýshylardy kommersııalyq tasymaldaý salasyn jańartý jáne to­lyq­tyrý úshin qomaqty ınvestısııalar qajet», degen mınıstrlik ókili.

Mınıstrlik kólik pen logıstıkanyń ınnova­sııalyq damýynyń baıaý qarqy­nyna da nazar aýdardy. Bul negizinen aqparattyq qamtamasyz etýge jáne kólik-logıstıkalyq úderisterdi avtomattan­dyrýǵa qatysty. Sonymen qatar konteı­ner­lik jáne ıntermodaldyq tasymaldaý deń­geıi de tómendep, 0,2 paıyzǵa deıin túsip ketken.

Temirjol

Temirjol salasyndaǵy problema­lar­dyń úlkeni tranzıttiń ulǵaıýyna ınfraqurylymnyń daıyn emestigi bolyp otyr. Kólik aǵynynyń artýy óz múm­kindiginiń sheginde jumys istep tur­ǵan «Dostyq» shekara ótkeliniń ınfra­qu­rylymyna jáne oǵan jaqyn be­ket­terge qosymsha salmaq túsirgen. Son­dyq­­tan Dostyq – Moıynty ýchaskesiniń qury­ly­syn jedeldetip aıaqtaý qajet.

Taǵy bir keri tartyp otyrǵan jaǵdaı – magıstraldy temirjol jelisiniń jalpy uzyndyǵynyń tórtten bir bóligine ǵana elektr tartylǵan. Bul qazaqstandyq kompanııalardyń júk tasymaldaý sura­ny­syn tolyq qanaǵattandyra almaı otyr. Oǵan qosa júk jáne jolaýshylar tasymalynyń qoldanystaǵy tarıftik úlgisi temirjol salasyna qaýip tóndiredi-mis. Sondyqtan salada úlken jańǵyrý jáne jańarý jumystary kútip tur deýge negiz bar.

Avıasııa

Elimizdegi keıbir áýejaılardyń ınfraqurylymy tym qatty tozyp ketken. Bul aerodromdy kútip ustaýǵa, áýe keme­lerine jerde qyzmet kórse­tý­ge keder­giler keltiredi. Sondaı-aq avarııa­lyq qutqarý jumystaryn qamtamasyz etýge arnalǵan jabdyqtar men tehnıka­lyq quraldardyń eskirýi de nazar aýdar­­tady. Bularmen birge, ushý-qoný jo­­la­ǵynyń jasandy jabyndarynyń, taksı joldarynyń, perrondardyń da ábden tozyǵy jetken. Avıasııa salasy bilikti kadrlardyń tapshylyǵyna tap bolyp otyr. Munymen qosa jolaýshylar men júk tasymaly da oıdaǵydaı emes kórinedi.

Endi áýe tasymaldaryn tabysty etý úshin jańa amaldar qarastyrylyp jatyr. Mysaly, Azııa – Eýropa – Azııa baǵyty boıynsha áýe tasymalynyń tranzıttik áleýetin iske asyrý úshin hab arqyly Eýropa jáne Azııa elderine baǵyttardyń yńǵaıly baılanysyn uıymdastyrmaq. Sóıte júrip, áýe kemeleri parkin odan ári jańartýdy jalǵastyra bermek.

Teńiz jáne ózen kóligi

Bul salada Kaspıı teńizi deńgeıiniń jyl saıyn 6-7 sm-ge tómendeýi bas­ty problema bolyp tur. Osyǵan baı­lanysty kemelerdi tolyq tıeý múm­kin emes. Qazirgi ýaqytta júk kóte­rim­diligi 12 myń tonna munaı tan­kerlerine tıeý 70 paıyzdy qurap, júk tasymaldaýshy kompanııalarǵa ekonomıkalyq shyǵyn ákelip jatyr. Oǵan qosa orta merzimdi perspektıvada teńiz tasymalynyń ulǵaıýy port ınfraqurylymyn jańǵyrtyp, saý­da flotyn mamandandyrylǵan keme­lermen tolyqtyrýdy qajet etedi. Tez arada paromdar qurylysyn qolǵa alyp, memlekettik qoldaý kórsetken jón. О́ıtkeni bul sala úlken kiristerdi ákel­meıdi. Biraq el ekonomıkasy úshin mýltıplıkatıvti áserdi qamtamasyz etedi. Tutastaı alǵanda, onyń ishinde syrtqy saýdany júk tasymaly nary­ǵy­ndaǵy kúrt aýytqýlardan qor­ǵaıdy jáne otandyq eksporttaýshylar úshin kólik múmkindikterin keńeıtedi.

Otandyq teńiz porttarynan eksport­tyq júkterdi óz kemelerimizben «óz júgiń, óz portyń, óz flotyń» qaǵıdasy boıynsha tasy­maldaý memlekettiń ekonomıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi. Qalaıda birer jylda Aqtaý portyndaǵy munaı termınaldaryn qaıta jańǵyrtyp, tanker parkin salý qajettiligi týyndap tur. Rasyn aıtqanda, halyqaralyq júk tasy­ma­lymen aınalysatyn kemelerdi ja­ńartý úshin keme jasaý bazasynyń joqtyǵy otandyq saýda flotynyń damýyn ájep­táýir tejep otyr, deıdi salaǵa jaýapty mamandar.

«Júk aǵyndaryn ártaraptandyrý port ınfraqurylymyna óte kóp ınves­tısııalar tartýdy jáne júk tıeý jab­dyqtaryn satyp alýdy talap etedi. Mem­­le­ketke salany qarjylandyrý qıyn­­dap bara jatqandyqtan, eń jaqsy she­shim MJÁ nysandaryn paıdalana oty­ryp, teńiz termınaldaryn ınvestısııalaý úshin jeke kapıtaldy tartqan durys», deıdi vedomstvo ókili.

Osy málimetterge qaraǵanda, elimiz­diń kórshi memleketterge tranzıttik qo­laı­lylyǵy asa joǵary bolǵanymen, sol halyqaralyq tóte joldardy biz du­rys­tap paıdalana almaı júrgen sııaq­ty­myz. Áıtpese, Aqtaý portyna jaqyn mańǵa az ýaqytqa mal ıiretin úlken mal bazasyn uıymdastyrsa, Iran eli jyl saıyn Qazaqstannan 300-400 myń bas tiri qoı alyp turýǵa peıildi. Negizi Iran Islam Respýblıkasy bir jylda 700-800 myń basqa deıin tiri qoı ımporttap otyrady eken. Irandy tym quryǵanda osy qoı malymen ǵana qamtamasyz ete almaıtynymyz – úlken ókinish. Osyndaıda Abaıdyń «Tym bolmasa kettiń ǵoı, mal baǵa almaı!» degen keıisti sózi oıǵa oralady.