Temirhan Medetbek: Men de «kúndiz otyrmadym, túnde uıyqtamadym»

– Sizdiń óleńdegi minezińiz, stılińiz ózge aqyndardykine uqsamaıdy, bu­nyń syry nede? О́zimshe jol salaıyn degen oıdyń jemisi me?

– Naǵyz shyǵarmashylyq adamynyń tynys-tirshiligi tolassyz izdenisten turady. Shyqqan bıigine, jetken jetistigine rıza bolyp qalmaıdy, ıaǵnı ol rýhanı qanaǵatsyz degen sóz. Qanaǵatsyz degen sóz qulaqqa doǵaldaý estilýi múmkin. Biraq ony materıaldyq qanaǵatsyzdyqpen shatastyryp almaý kerek. Shynynda da, shyǵarmashylyq adamy rýhanı turǵydan qanaǵatsyz. Eshýaqytta toǵaıyp, ózine ózi rıza kóńil­men qaramaıdy. Qashan kórseń de ashqaraq...

Iаǵnı ol bir shyqqan bıiginde to­qyrap turyp qalmaıdy. Bir belesten soń ekinshi beleske kóterilýi kerek. bir óristen soń ekinshi óristi ıgerýge kirisedi.

Maqtanǵanym emes, men ózim únemi izdenis ústinde júremin. Sáttileri de bar, sátsizderi de bar. О́ıtkeni izdenistegi kisiniń joly kileń birkelki bolmaıdy. Sátsizdikke urynýy ábden múmkin. Máselen, men aýyldan shyqsam da, ádebıette biraz jylym ótkennen keıin qala taqyrybyna qalam tartqym keldi. Qalam tarttym da. Biraq onymdy kóp jurt qabyldaı qoımady. О́ıtkeni ol óleńderimde ulttyq sıpat, ulttyq bolmys joq bolyp shyqty. Sodan keıin odan tez bas tarttym. Ulttyq sıpat bolmaı oqyrman kóńilinen shyǵý múmkin emes ekenine kózim jetti. Máselen, aqyndy aǵashqa teńep kóreıikshi. Ár aǵashtyń ózegimen jalǵasyp jatqan kúretamyry bolady. Sol kúretamyr óz topyraǵynyń qunary men nárin soryp, ózegi arqyly aǵashtyń tula boıy­na jetkizedi. Sol sııaqty aqyn da ózi shyqqan ulttyń bar bolmys-bitimin boıyna sińirip alyp, óleńge quıady. Iаǵnı onyń kúretamyry ult topyraǵyna tamyr salǵan. Bul úderis tolassyz júrip turýy kerek.

Men muny ýrbandaný taqyrybyna baılanysty aıtyp otyrmyn. Bul jerde bir aıta ketetin másele, qazir qalalar da qazaqy bolmysqa, ulttyq minezge aınalyp barady. Bolashaqta ýrbandaný taqyrybyn indetip jazar aqyndar shyǵatynyna kámil senemin. Alǵashqy sátsizdigimdi sezingennen keıin men endi basqa jol izdeı bastadym. Bir kúni qolyma baba jyraý Ilyǵ Tegin dúnıege keltirgen «Kúltegin», sonan keıin kók túrikterdi bılegen birneshe qaǵannyń aqylman keńesshisi bolǵan «Tonykók» dastany tústi. Oqydym da tańǵaldym. Olardaǵy «kúndiz otyrmadym, túnde uıyqtamadym, qyzyl qanymdy tóktim, qara terimdi sorǵalattym» degen sııaqty joldar sanamdy múlde jaýlap aldy. Naǵyz qaharmandyq dastandar. Bul dastandardyń qupııa jazýyn alǵashqy oqyǵan Danııa ǵalymy Vılgelm Tomsen. Al dastandardyń qazirgi qa­zaq tiline jolma-jol aýdar­masyn Ǵ.Aı­darov, Q.О́mirálıev, M.Jol­dasbekovter jasaǵan. Solardyń ishinde Qulmat О́mir­álıevtiń aýdarmasy meniń janyma jaqyn boldy. Sonyń mátinin paıdalanyp «Kúltegin» men «Tonykóktiń» erkin ádebı nusqasyn dúnıege keltirdim. Sol sarynmen óleńder jaza bastadym. Onymdy Ábish Kekilbaevtan bastap birqatar aqyn-jazýshylar qup kórdi. «Qazaq ádebıeti» gazetinde isteıtin Júsipbek Qorǵasbek pen Ámirhan Meńdeke ony birden jarııalap jiberdi. Sol saryn meni ózge aqyndardan erekshelendirip tur dep oılaımyn. Aıta ketken jón, odan burynǵy óleńderim de bólek ekpin, bólek qýatpen dúnıege kelgen.

– Sońǵy shyqqan kitabyńyz qolymyzǵa tıgen joq. Ol qaı janrda jazylǵan? Qandaı shyǵarmalaryńyz endi?

– Sońǵy shyqqan kitabym, kitap­tarym deýge de bolar, jeti tomdyq óleńder men maqalalar jınaǵy. Birer jyl baspaǵa sony daıyndadym. Bul – ózim úshin úlken oqıǵa. Sondaı-aq men «Qaıran ómir» dep atalatyn, basymnan ótken oqıǵalar týraly memýar jazǵan bolatynmyn. Árıne, onyń ishinde ózim kýá bolǵan oqıǵalarǵa kórgen-bilgenderim men kóńilge túıgenderimdi de qostym. Adam ózi ómir súrip jatqan qoǵamdy elep-eskermeýi múmkin emes qoı. Men de sol qoǵamnyń bir múshesimin. Biz tarıhı kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Ony attap ótý kúná bolar edi. Sol kezeń týraly óz pikirlerimdi aıttym.

Qarap otyrsam, basymnan san qıly jaǵdaılar ótken eken. Bir oqıǵanyń ózi adamnyń búkil ómirin basqa jaqqa buryp, ózge óriske shyǵaratynyna da kóz jetti. Sózim dáleldi bolý úshin bir jaǵdaıdy aıta keteıin. Qazaq televıdenıesinde jumys istep júrgen­min. Bir kúni ákeń aýyr halde, tósek tartyp jatyp qaldy degen habar keldi. Men ol kisiniń elý bes jasynda kórgen jalǵyz ulymyn. Ápkelerimniń bári turmysta. Kelinshegimiz ekeýmiz birden júrip kettik. Shynynda da, aýyr halde eken. Tórt aı boıy kúttik. Biraq dendegen aýrý degenin istedi. Dúnıeden ótti. Sonan keıin Almatyǵa jumysyma oraldym. Biraq mundaǵylar óndiristen qol úzgenimdi jeleý etip, meni jumystan shyǵaryp jiberipti. Ákeńniń ólgenine qaramaıtyn qatygez zaman edi ǵoı ol. Endi ne isteý kerek? Ári júgirdim, beri júgirdim. Jumys tabylmady. Shıetteı balalarym bar. Amal joq, bireýlerdiń aıtýymen Mańǵystaýǵa tartyp kettim. Munda da talaı hıkaıat bastan ótti. Onyń bári qaǵazǵa tústi. Sodan men Mańǵystaýda tabany kúrekteı jıyr­ma bes jyl júrdim. Alǵashqyda burǵylaý alańdarynda istep, odan keıin oblystyq gazette jýrnalıst boldym. Mine, bir oqıǵa búkil ómirińdi ózgertip jiberedi degen osy. Áıtpese Mańǵystaý baram degen jerim emes edi. Biraq oǵan esh ókinbeımin. El kórdim, jer kórdim, talaı qyzmet atqardym. Meniń memýarymnyń kóp bóligi sol Mańǵystaýǵa arnalǵan.

– Jas kezde jazǵan óleńder men ábden kemelge kelip jaz­ǵan jyr­lardyń arasynda aıyrma­shylyq bar ma?

– Árıne bar. Jastyq shaq degen – lapyldap turǵan keziń. Kóziń shalyp, kóńilińdi qozdyrǵan qubylystardy birden óleńge túsirgiń kelip turady. Meniń, ne bolǵanda da, taptaýryn jolmen júrgim kelmedi. Jańa taqyryptarǵa boı urdym. Máselen, «Telegraf symy úzilgen jerde», «Alys shaqyrymdar», «Kartaǵa túspegen ózender», taǵy sol sııaqty ózge aqyndardyń kózine túspegen, qalamyna iline qoımaǵan taqyryptardy qozǵadym. «36 gradýs» degen de óleń jazdym. Sonyń sońǵy jaǵyn oqyp bereıin.

36 gradýstyń qyzýy

Qaınata almas sýyńdy,

Bý ete almas kólińdi,

Balqyta almas temirdi,

Tutata almas kómirdi.

Degenmenen bir táýliktiń ishinde

Myń san jylap,

Myń san ret toılaǵan.

Myń san ret ashkózdenip,

Myń san ret oılaǵan.

Dúnıe jatyr alasuryp, aýnaqshyp

36 gradýsta qaınaǵan.

Bul óleń qazir de óziniń tosyndyǵyn ózgertken joq dep oılaımyn.

Mine, sol kezderde meniń baspadan shyqqaly jatqan «Sapar aldynda» degen kitabymda «Shekaradaǵy torǵaılar» degen óleńim bar edi. Sol óleńim úlken daý týǵyzdy. Sonyń ishinde «arǵy bettegi uıaǵa bergi betten jem izdep, bergi bettegi uıaǵa arǵy betten jem izdep» degen joldardan sol kezdegi baspanyń dúmshe bas redaktory úlken saıası qatelik taýypty. Bizdiń torǵaılar arǵy betten jem izdemeıdi. Bizdiń keńes ókimetiniń torǵaılary ash emes. Bul ne sumdyq! Degen ǵoı. Sóıtip, shyǵyp jatqan jınaqty pyshaqtap otyryp álgi óleńdi aldyrtyp tastaǵan. Meniń alǵashqy óleńderimniń sıpaty osyndaı bolyp keledi.

Eseıe kele adamdar arasyndaǵy izetti, ıgilikti qasıettermen qosa bir- birimen shaıqasyp-aıqasyp jatatyn dramalyq qarym-qatynastardy óz múmkindigime qaraı qazyp jazdym. Keıinnen kók túrikter sarynymen qoǵam boıyndaǵy keleńsizdikter men ádiletsizdikterdi áshkerelegen óleńder dúnıege keldi. Árıne, ol óleńderim joǵary jaqqa unaı qoımady. Degenmen olar kezinde «Jas alash» gazetiniń betinde úzbeı jaryq kórdi. Shettetildim. Biraq alǵan betimnen qaıtpadym. Sodan da qanshama jyldar boıy meniń kitaptarymdy baspalar basýǵa qoryqty. Olardy kinálaı almaımyn. Meniń kitabymdy bassa, bılik olardy jep otyrǵan nanynan birden aıyrady ǵoı.

– Siz ult ádebıetine ólsheýsiz úles qosqan tulǵalardyń kózin kórdińiz, birazymen syrlas, dos boldyńyz. Olardan ne úırene aldyńyz?

– Bilip otyrmyn, sen qazaq ádebıe­ti­niń altyn kezeńi bolǵan, alpysynshy jyldarda úlken qubylys jasaǵan sol kezeńniń basy-qasynda júrgen tulǵalar týraly aıtyp otyrsyń ǵoı. Olarmen dos boldym dep aıta almaımyn. О́ıtkeni olar – menen jasy úlken azamattar. Biraq jaqsy-jaısańdardyń kóbisimen dámdes, pikirles bolǵanym ras. Men ózim Sherhan Murtaza men Ábish Kekilbaev aǵalarymnan kóp qamqorlyq kórdim. Ekeýi de – qazaqtyń mańdaıyna bitken asyl tulǵalar. Shoqtyqtary óte bıik. Mine, sol kisilerden kórgen jaq­sylyqtarymdy búginde maqtan tu­typ otyramyn. Olarmen rýlas ta, júz­des te, jerles te emespin. Jalpy, men úshin ǵana emes, olar búkil qazaq úshin asqaq azamattar boldy. Olardyń boıyn­daǵy qazaqty alalamaıtyn osy qa­sıet­terin úlgi tuttym. Qazir jasyraty­ny joq, rýshyldyq beleń alyp bara jatqanyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Eger osylaı kete berse, bul pále ultymyzdyń ózegine qurt bolyp túsýi múmkin. Qaterli úrdis. Der kezinde munyń aldyn alǵan jón. Ol kezdegi aqyndardyń da jóni bólek edi. Muqaǵalı Maqataev kósilgen keńistiktiń, Qadyr Myrzalıev tunyp turǵan aqyl-oıdyń, Jumeken Nájimedenov tereńdiktiń, Tóle­gen Aıbergenov erkindiktiń aqyny bolatyn. Bul aqyndardyń árqaı­syna arnap kezinde maqalalar jazǵan­myn. Sondyqtan olarǵa jeke-jeke toqtalmaı-aq qoıaıyn.

– Kezinde «Altynkópirlikter» degen maqala jazyp, sońyńyzdan ergen aqyndarǵa aqjol tiledińiz. Al qazir aǵa býyn men jas býynnyń arasy alshaqtap ketti, bir-birin oqymaıdy. Bul qandaı «dert»?

– Sońymyzdan kele jatqan inilerge qamqor sóz aıtý Sherhan men Ábishten boıyma sińgen úlgi ǵoı. Sondaı-aq jastarǵa qamqor sóz aıtý, sát sapar tileý ejelden kele jatqan úrdis bolatyn. Máselen, Ábdilda Tájibaev Muqaǵalıǵa úlken qurmet kórsetti. Al Ábý Sársenbaev keıingi tolqyn­nan Saıyn Muratbekov, Ju­meken Nájimedenov, Qanıpa Buǵy­baeva, Dúısenbek Qanatbaev syndy azamat­tarǵa qam­qorlyq jasady. Men de sol kisi­den bata alǵanmyn. Al qazirgi tańda aǵa býyn men jastardyń arasy alshaqtap bara jatsa, ol, árıne, ókinishti. Dertke aınalmasyn dep tileıik. Ne bolǵanda da, ádebıettegi salalastyq, sabaqtastyq joıylmaýy kerek. Olaı bolmasa, áde­bıettiń damýy­na úlken nuqsan keledi. Osyny esten shyǵarmaǵan jón.

– Kezinde Maraltaılar «Tulparǵa mingen Uly dalanyń tarpań minezdi uly bolamyn» dep kúrkirep, poezııaǵa óz únimen, ekpinimen, ózgeshe daýysy­men keldi. Al qazirgi jastar ádebıetke úndemeı kele salatyndaı ma, qalaı?

– Árkimniń minezi ártúrli ǵoı. Bireýler dúbirletin, dúrkiretip keledi. Endi bireýler jaılap basyp kep, óziniń múmkindigin birte-birte tanytady. Qalaı kelse de, meıli, ádebıetke talantty dúnıeler berse boldy emes pe? Árıne jastardyń ishinde talantty qalamgerler bar. Keıbireýlerine kádimgideı tánti bolamyn. Solardan kóp úmit kútemin. Meni shoshytatyny, áleýmettik jelilerde shıkili-pisili óleńderin jarııalap, oǵan ádebıettiń nárin de, dámin de sezbeıtin bireýlerdiń qolpashtap qol soǵatynyna tańǵalamyn. Bular oqyrmannyń talǵamyn buzady ǵoı. Sodan qaýiptenemin.

– Meıli, qandaı zaman bolsa da, siz ádildikti jaqtap bárin betke aıtyp kelesiz, jalpy adam qanshalyqty ádiletti bola alady?

– Adamnyń ádiletti bolýy, shyn­dyqty aıtýy jeke basyńa kóp qıyn­dyq ákeledi. Máselen, men kezinde Jańaózende beıbit adamdarǵa oq atylǵan kezde, birden «Jas alash» gazetiniń birinshi betine «Qan jiber­meıdi» degen maqala jarııaladym. «Azattyq» radıosynan sóılep, joǵa­ry jaqqa yzaly qarsylyǵymdy bil­dir­dim. Sonda baıqaǵanym, seniń ádilettiligiń bılikke múlde jaqpaıdy eken. Birden shettetilesiń. Jınalys, kon­ferensııalarǵa shaqyrmaıdy. Mem­lekettik syılyqtyń laýreaty bolsam da, memlekettik stıpendııany on jyldan astam ýaqyt boıy birde-bir ret ber­medi. Seni adam qatarynan shyǵaryp tas­taıdy. Janyńa batatyny, saǵan «hal­týrshık» deńgeıinde qaraıdy. Basqa da túrli áreket jasaıdy. Tıisti organdar da qarap qalmaıdy. Bulardy tarqatyp aıtýdyń bul jerde qajeti joq. Quqaı kórsetý ábden etek alady. Jalpy, kórgen kúniń osylaı bolady.

Árıne, men sonda da buǵyp qalǵan joqpyn. «Taqta otyrǵan tutqyn», «Árýaq atady» degen, basqa da óleń­derimdi úzdiksiz jarııalap otyrdym. Kek alý úshin emes, aqıqatty aıtý úshin. Qazir batyrlar kóp bolyp ketti. Kezinde tóbesi kórinbeıtinder búgin bárin ózderi tyndyrǵandaı sózder aıtady. Solarǵa qarap qúlkiń keledi.

Aıta keteıin, men oppozısııalyq partııalardyń birde-bireýine múshe bolǵan emespin. Jınalystaryna shaqyrǵan kezde, ózime kerek bolyp jatsa ǵana qatysatynmyn. Bizde oppozısııany jaý kóredi. Olar da osy eldiń azamattary emes pe? Árıne, olardyń artyq sóıleıtin de kezderi bar. Onyń sebebi, bizde ne nársege de, sonyń ishinde oppozısııaǵa da mádenıet jetispeıdi... Bir sózben aıtqanda, shyndyqty aıtý – aýyr, biraq oǵan tóze bilý kerek.

– Jazamyn dep josparlap, biraq jazylmaı qalǵan shyǵarmalaryńyz bar ma?

– Men ǵumyry eshqandaı shyǵar­mamdy aldyn ala josparlap jazǵan emespin. Men úshin taqyryp – ómirdiń ózi. Aınalańa qarashy, meni jaz dep qaptaǵan taqyryp tunyp tur ǵoı.

– Týǵan jerińizge baryp turasyz ba? Nendeı ózgeris bar?

– Kıeli Túrkistannan taıaq tas­tam jerde keshe el basqarǵan Nurtas Ońdasynov aýyly tur. Sol jerde dúnıege keldim. Túrkistannyń ózinde oqydym.

Túrkistanǵa buryn jylyna kem de­gende eki-úsh ret baratyn edim. Den­saý­lyqqa baılanysty qazir sıredi. Byltyr barǵanmyn. Túrkistan oblys bolyp quryldy. Bul bir ıgilikti is boldy. Qazir Túrkistan múlde ózgerip ketken. Taý betinen jańa Túrkistan boı kótergen. Meni alańdatany – Qo­ja Ahmet Iаsaýı kesenesiniń taǵ­dyry. Bul keseneniń aınalasyn kógal­dandyryp jatyr. Qaraǵanǵa áde­mi-aq. Úzdiksiz sýarylady. Sodan kesene ylǵal tartyp barady. Basqa da problemalar jeterlik, osyny tıisti oryndar muqııat tekserip, ony bolashaqqa saqtap qalýǵa kirisse jón bolar edi. Áıtpese kúnderdiń kúninde opyq jegizýi múmkin.

– Qazirgi aqyndar qoǵamnyń talabyna saı ma?

– Bul bir ózekti másele. Áldekimder qoǵamdyq ómirdi jazsań, saıasatqa urynasyń. Al saıası óleńdi eshkim oqy­maıdy, onyń ómiri qysqa dep, osy oıyn jastardyń boıyna quıýmen júr­genderin bilemin. Bul qaıdan shyqqan sóz? Tamyry qaıda? Aıtaıyn. Keńes óki­meti kezinde gazetterdiń birinshi betin­de jaramsaq aqyndardyń kom­mýnıstik partııa men Lenındi áspettegen óleńderi basylatyn da jatatyn. Tipti pleným, sessııalar týraly óleńder shyǵyp jatatynyn kózi­miz kórdi. Mine, osydan saıasısymaq taqy­ryptar jurttyń jırenishin týdyrdy. Sóıtip, saıası óleń degennen oqyrman qaýym jerinip ketti. Al saıası óleń áldekimderdi tek maqtaı berý emes qoı.

Abaı, Mahambetter aınalasyndaǵy saıası óreskel áreketterge degen óz qar­sylyqtaryn aıtýmen ótti ǵoı. Máse­len, Abaı otarshyl saıasat ákelgen qarań­ǵylyqqa qarsy kúres ashsa, Mahambet sol saıasattyń qolshoqpary bolǵan Jáń­girge «han emessiń qasqyr­syń, qas albasty basqyrsyń» demep pe edi. Olar – otarshylyqqa qarsy shyqqan na­ǵyz kúreskerler. Al jyraýlyq poezııa­ny qarańyzshy. Olar tutasymen qoǵam týraly, qalqandary qańǵyrlap, almas qylyshtary jarqyldap kúreske sha­qyryp tur emes pe? Jalpy, saıa­sat degenimiz – adamzat ómirindegi uly qubylys. Ol zor qýatqa ıe. Sol saıa­sat­tyń kúshimen bir memleketter bostandyq alyp, bir memleketter joq bolyp ketedi. Ol adamnyń psıholo­gııasyn, dúnıetanymyn, bolmys-bi­ti­min ózgertip jiberedi. Adammen bir­ge qoǵam da ózgeredi. Ondaı uly quby­lystan ózińdi-óziń alshaq ustaý – aqyn­ǵa uıat. О́ıtkeni sol saıasattan adam­nyń da, qoǵamnyń da taǵdyry aıqyn­dalady. Sondyqtan da jastar dástúr­li poezııamyzdyń dińgegi bolyp sanala­tyn qoǵamdyq ómirdiń syry men qy­ryna tereńirek úńilgenin, onyń ustanym­daryn boılaryna barynsha sińirgenin qalar edim.

Áńgimelesken

Dúısenáli ÁLIMAQYN,

«Egemen Qazaqstan»