Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
Baspadan bıyl ǵana shyqqan dramatýrg, rejısser Saıa Qasymbektiń «Kók bórileri» kitaby túrkiler dáýirinen keńirek syr shertip, bergi Shyńǵys han zamanyna bir-aq tireledi. Shyńǵys han jer betinde shashyrap jatqan túrki taıpalarynyń basyn qosqany tarıhtan belgili. Mynaý sol tarıhtyń bir júlgesiniń kórkem sýreti sekildi elestedi. Kitap kıno kórip otyrǵandaı oqylady. Baıandaýy yqsham, oqıǵalary shapshań, taban astynda qııýlasyp, shappa-shap oqıǵalar ústinde shıelenisip, shıratyp alyp kete barady. Mán-mazmun, qımyl-qozǵalys kınodan shyqqandaı áser qaldyrǵany, árıne, jaqsy degen pikirge at baılaýǵa negiz bolsa kerek. Áńgime shyǵarmanyń áserinde, esh áser etpese, onda nashar, sátsiz oryndalǵany emes pe?
Áńgime aq qylyshtyń jyrynan bastalady. Qylysh kýlti týraly ańyz-ápsana, tarıhı derekter sonaý atty Edil (Atılla) dáýirinen baryn bilemiz. Bul týraly neǵurlym tereńirek qaýzap, qısyndy dáıekter usynǵan Ámirhan Balqybektiń jazbalary esimizge túsedi. Sondyqtan mundaǵy astynda ot mazdap, aýada qalqyp turǵan, aq semserdi ustap turǵan qudiretti kúshke biz de ılanamyz. Mekkedegi qasıetti qara tas aýada qalaı qalqyp tursa, Táńiriniń qalaýymen túsken aq qylysh ta solaı turǵanyna shák keltirmeımiz. Qaı zamanda soǵylǵany belgisiz, túrkige Táńiriniń qıǵan serti me eken, qasıetti qarýǵa túrki taıpalary handarynyń qaısysy qol jetkizse, sol basymdyqqa ıe. Siz emes, sizdi qylysh tańdaıdy. Dúnıege kelgenshe siz emes, sizdi tańdamaı ma taǵdyr? Sonan soń áńgime basqa. Bul da sondaı hıkmet delik.
Sol aq qylyshtan úmitti túrkiniń tórt qubylasyndaı tórt el: Altaı baýyryndaǵy orman jurty – tele taıpasynyń, Sibir jurtynyń, Turan dalasy eliniń, Quba shól halqynyń handary baqtaryn synaıdy. Munyń bári birtutas túrki elderi – tórt handyq. Jaıshylyqta báseke, bas arazdyǵy bolǵanymen, urany bir: «Tórtkúl dúnıeni túrki balasy tabyndyrady!» degen. Bul sol kezden, tipti saq, ǵun zamanynan túrkiler bolyp qalyptasqaly kóterilgen uran dep uǵarsyz. Áli kúnge támam túrkiniń urany bir. Jer jaralyp, sý aqqaly dúnıe túrkiler jáne túrki emester bolyp bólingenin de áıgilep keledi bizdiń kóne ádebı muralar. Ol uran qazir de umytylǵan joq. Shyńǵys han kótergen uran da osy: «Tórtkúl dúnıeni túrki balasy tabyndyrady»!
Aýaǵa ilingen qylysh tele taıpasynyń hany Pazyraqta qalady. Arqar batyrdy kıe tutyp, arýaq shaqyrǵan tele jurty altyn-kúmis, temir qorytýdyń eń ozyq úlgisin biletin el. Jaýyngerlerimen ǵana emes, ónertapqysh, ustalarymen aty shyqqan halyq. Solaı bolǵan soń, árıne, jaýy da kóp, basynda daýy da kóp. Basty qarsylasy qońsylas qytaı halqy bolǵan soń ne suraısyz?! Qaptaǵan qalyń qurttaı qytaımen soǵysa berýden góri qyz alysyp, qyz berisip, eki arany beıbit jaǵdaıda ustaǵan abzal. Alaıda oǵan ózderin «aspan asty eli» sanaıtyn qytaı kóne me? «Tabǵashtardy beıbit kórshi retinde ustap, elý jylda bir ret shaýyp otyrý kerek» degen syńaıdaǵy sózdi túrki bekteri tasqa qashap jazyp ketkenin kezinde Talasbek Ásemqulovtan oqyǵanbyz. Demek sol zamannyń belgileri túbegeıli joıylyp ketpegen. Bul elmen bas qatyrmaǵan jurt az. Pazyraq bılegen tele jurtyna da solaı, qyzyńdy bermediń dep qytaı soǵys ashady. Túrki jurtynyń tórt birdeı handyǵy tize qosyp qarsy alǵanda, árıne, qara qytaı oısyraı jeńiledi. Túrkiniń batyry Ulaǵan qytaılyq Aıdaharmen jekpe-jekke shyqqanda, Arqar batyr arýaǵy kómekke kelip, jeńedi. Shyǵarmada arýaq shaqyrý, tylsymnan til tartqan baqsylyq syndy joǵarǵy álemmen baılanysty ǵajaıyptar keńinen sýretteledi. Jáne senimdi sýrettelip, tirilermen qatar júredi. Mundaı keremetti biz byltyrlary jaryq kórgen Asqar Altaıdyń «Bylǵary tabyt» romanynan da molynan keziktirgenbiz. Tipti Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesiniń» de ózeginde túrki jurtynyń bir butaǵy qyrǵyz eline keńinen taraǵan buǵy týraly ańyzdyń negizi jatyr. Eń ejelgi jazýlarǵa sanalatyn tastaǵy tańbalardaǵy buǵy-maral, mańǵaz arqarlar, sonyń aınalasyn arbamen qorshaǵan adamdar tegin salynbaǵan shyǵar. Sol sııaqty, «Kók bórileri» kitabyndaǵy tele taıpasynyń kıesi aı múıizdi arqar!
Basynan nebir aýyrtpalyqtardy ótkerip, jeńe bilgen tele taıpasy Shyńǵys qaǵan zamanyna teleńgit ataýymen jetedi. Temir óndirisiniń ustasy teleńgit taıpasynyń Shyńǵys han dáýirindegi jalpy ataýy – orman eli. Joshy orman elderin soǵyssyz beıbit jolmen baǵyndyrǵany tarıhtan málim. Tutas túrkige jattyǵy joǵyn moıyndap soǵyssyz berilgeni – bir, sol eki arada qytaımen soǵystaǵy eren erligi men janqııarlyq jaýyngerligi – eki, qarý-jaraq óndiretin temir isine jetiktigi – úsh, osyndaı artyqshylyqtary úshin uly qaǵan teleńgit taıpalaryn qasyna alyp, jaqyn tutady. Bálkim, tóleńgit aty óshpegen qazirgi qazaqtardyń bir qaýym eli shyǵar, kim bilipti. Kórkem shyǵarma ásireli shyndyqqa qurylady. Sóz basynda túrki dáýirine tán tarıhtyń bir júlgesiniń kórkem sýreti sekildi elestedi degenbiz. Maǵjan aqyn «Turanǵa jer júzinde jer jetken be? Túrikke adamzatta el jetken be?» degendeı, tutas túrki dáýirin kórkem týyndyǵa aınaldyra alsaq, qane?!
