Tobylǵyjarǵan

Bizdiń qazaq dalasyndaǵy to­bylǵy da sondaı. Sáýirdiń so­ńyn­da­ tobylǵy búr jarady. Muny eski qa­zaqtar jaqsy bilgen, tipti erterekte atap ótken bolýy da múmkin. Sebebi tobylǵyjarǵan bizde amal aty.­ Sáýirdiń sońyna taman birer kún sýyq jel soǵyp ótken soń, to­byl­ǵy búrshik jarady. Qazaq dala­syn­da búr jarmaq gúldiń bárine to­bylǵy jol ashady. Áıtpese qa­zaq amal atyn tobylǵyjarǵan qoıa­­ ma? Tobylǵyjarǵannan soń m­a­­myrdyń basynda tobylǵy gúl­deıdi. Onyń qasynda sakýrań adyram qalsyn.

Biz kórgen Arqa dalasynyń qo­ıyn-qonyshyna bitken tobyl­ǵy­­nyń aqsary gúlderiniń boıaýy­na­n­ kún nury taıǵanaqtap, altyn­nyń­ býyndaı shalqıdy. Iisi kúlli baı­­taqty alyp ketedi. Uıqydaı qa­lyń bitpese de, shoqy-qyrattyń qol­tyǵynda, bir betkeıinde tuta­syp­ tobylǵy ósken jerler gúlge tu­nyp, kózdiń jaýyn alǵany bylaı tursyn, ıisi jansaraıyńdy asha­dy.

Siz tobylǵynyń gúlin ıiskep kórdińiz be? Iiskemeseńiz, mamyr­dyń­ alǵashqy onkúndiginde dalaǵa bar­yp qumardan shyǵyp qaıtyńyz. O bálkim, ras, jumaqtyń lebi me dersiz. Tobylǵynyń tastaı qatty tánin jaryp ósken gúl altynnyń usaq­ta­ryndaı qyzǵylyqty ush­qyn­ atyp, nurlanyp turady. Tek qana qazaq dalasyna tán mun­daı qubylysty biraq ózge túgi­li, ózimizdiń el de bile ber­meı­di. Kórse de mánine jete qoı­maıdy. Sakýrany maldanǵan ja­pondardaı ǵıbratlanbaıdy. Ja­pon aqyndarynyń sakýra gúl­de­genin jazbaǵany kemde-kem, ol – anyq. Tipti qazaq aqyndarynyń ózi­ jyrlap ketken sakýrany. Bú­ginde qazaq aqyndarynan Keń­shilikten keıin tobylǵyny jyr­laǵan aqyndardan Ǵalym Jaı­ly­baı­dy bilemin.

«Kóktem degeniń

kógildir arman,

Kógerter kez bul

kóńildi qalǵan.

Sáýirdiń aıy sáýle shasharda

Tobylǵyjarǵan,

tobylǵyjarǵan...

Qyratqa barsam

jolyma jaqyn,

Bulaqqa barsam

tolyp aǵatyn,

Tobylǵyjarǵan

búrshik jarmasa

Tobylǵy syndy toryǵady aqyn»­ dep bastalatyn óleń arna­sy adam ómiri men tabıǵattyń etene­ligin sıpattap, sezindiredi. Jyr­dyń tal boıyndaǵy sezim­der aqyn bolmysyna týǵan topy­ra­­ǵynan bitken túısikterden oıan­ǵan sııaqty. Tobylǵyjarǵan búr­shik jarmasa, tobylǵydaı tory­ǵa­ty­nyn­ aıta ma, áıtpese.

Tamam el biletin tobylǵynyń tú­si de tek bizdiń dalaǵa tán, to­ry. Qońyrdan soń qazaqqa keliń­kireıtin boıaýdyń ózgeshe tú­ri. Mundaı tús sosyn qazaq jyl­qy­synda bar. Qyzyl tobylǵy bo­lady-aq, biraq sırek. Bolǵan kún­de shymqaı qyzyl emes, oılan­dyratyn muńǵa beıim, al tobyl­ǵy­daı toryǵý túsingenge – aýyr se­zim. Ol úshin jańbyr jaýmaı qoı­ǵan jyly kúzge salym elmen bir­ge kúńirengendeı japyraǵynan aıy­rylyp, túnerip ketken tory tobyl­ǵynyń tutyqqan túrin kórý­ kerek... Tobylǵydaı toryq­tyr­ma­syn­ Qudaı.

Japondardyń sakýrasyn bil­meı­min, tobylǵy tek qazaq dala­sy­na, sosyn bizdiń Altaıdyń ar­ǵy betin mekendeıtin mońǵol topy­raǵyna ǵana tán desedi. Mamyr­dyń basynda gúldep, sońyna tamanǵy quralaıda ushyp ketedi gúli. Jurttyń baıqamaı da qalatyny sodan shyǵar. Biz ǵoı kerek qylmaıtyn, japondar­ sa­kýra gúldegen osyndaı birer ap­tada sulýlyqqa kóz sýaryp, kóki­regin juparǵa toltyryp, fes­tı­val uıymdastyrady. Bizdiń to­bylǵy sııaqty sakýra da az ýaqyt gúldep, ómirdiń ótkinshi ekenin aıǵaqtaıdy. Japondardyń Hanamı dástúriniń negizgi fılosofııasy da sol – ómirdiń óte shy­ǵa­ry. Tobylǵynyń da on-aq kún gúl­degenin elemeıtindikten, biz ómir­diń de sondaı ótpeliligine mán bermeıtin shyǵarmyz.

Qazaq tobylǵyny qamshyǵa sap qylady, kúbi ystap, qymyzynan juparyn simiredi, tobylǵynyń maıymen temiretke syndy teri aýrýlaryn emdeıdi, et ystaıdy, bastysy – tobylǵy sapty qamshymen jyn úrkitedi. Jer betinde sýǵa batyp ketetin tastaı qatty jalǵyz aǵash – osy. Qazaq tegin kıeli sanamaǵan. Sýdyń asty­nan alyp shyǵyp, maıly qaby­ǵyn arshyp, keptirmeı-aq tutatsa, jana beredi tobylǵy. Uly qazaq dalasynan shetelge satylatyn, ıaǵnı altynǵa aıyrbastalatyn jalǵyz sap ta ózi. Ol týraly ataqty «Babyrnamada» jazylady. At pen qamshynyń zamany ǵoı. Soǵan qaraǵanda, qamshyǵa synbaıtyn jáne ıilgish jalǵyz sap-aý, sirá. «Tobylǵy sapty qamshy alyp, tumar moıyn at mingen» jyraýlar jyrynda kóp kezdesedi. Osynshama qasıeti bola tura qazaqta tobylǵyjarǵan meıramy joq, esesine Tobylǵyjarǵan jy­ry bar. Durys qoı, áýeli aıan aqyn­ǵa túsýi kerek shyǵar.

«Uqtyrǵan erte týar

aılarym –

Alaǵaılaryn, bulaǵaılaryn,

Janymda jelgen

jeldirmelerim –

Mamyrda órgen

Quralaılarym...

О́tpeli deı me ómirdi jalǵan,

Kóktem kógerter

kóńildi qalǵan.

Tolǵatqan jannyń

tolaıym kúni –

Tobylǵyjarǵan, tobylǵy­jar­­ǵan», dep úndeý tastaǵandaı aqyn jany. Tobylǵy ósken dala­nyń­ qasıetteri arqyly aýylda ós­ken qazaq balasyna bárin aıtyp tur­ aqyn. Al osy shýmaqtardy óńge tilge aýdarsa qabyldana ma, bil­meımin... Ulttyń ereksheligi, topy­raqtyń qunary ǵoı jyr degen. Japondar sakýrasyn tegin aspandatyp otyr deısiz be? Qaı­ topyraqtyń balasy bolsa, ol sonyń óskinimen tamyrlas. Bir-birinen janǵa qýat alyp, sony­men­ kóktep, ósip-órkendeıtin shy­ǵar-aý.

Qazir Arqada tobylǵynyń gúli­ ushyp ketken de shyǵar...