Qarlag: Din ókilderin qalaı qorlady?

Qarlag sharýashylyǵynyń negizgi bóligi Qaraǵandy men Aqmola oblys­tarynyń aýmaǵyn alyp jatty. Eger 1931 jyly Qarlag aýmaǵy 53 myń gektar bolsa, 1941 jyly 1 780 650 gektarǵa jetti. 1931 jyly Qarlagta 14 bólimshe, 64 ýchaske bolsa, 1941 jyly 22 bólimshe, 159 ýchaske qalyptasty. Al 1953 jyly olardyń sany 26 bólimshe, 192 lager ýchaskesine jetti. Árbir bólimshe birqatar sharýashylyq bólimshesine bólinip, núkte, ferma dep atalyndy. Lagerde 106 mal sharýashylyǵy fermasy, 7 baqsha men 10 egistik ýchaskesi boldy. Lagerdiń ekonomıkasyn damytý úshin osynda tutqynda otyrǵan ǵalymdar eńbegi keńinen qoldanyldy. Qarlag ǵalymdary sharýashylyq jerlerin zertteýmen belsene shuǵyldanyp, topografııa, gıdrotehnıka, botanıka, meteorologııa, topyraqtaný ǵylymdary bo­ıynsha tereń zertteýler júrgizdi. Olar lager ekonomıkasyn ǵylymı deńgeıge kótere bildi. Qarlag óz zamanynyń ozyq úlgili, úkimet tapsyrystary men josparlaryn únemi artyǵymen oryndap otyrǵan iri sharýashylyq bolyp qalyptasty. Bul jetistikter birinshi kezekte tutqyndardyń eńbegin aıaýsyz qanap, adam tózgisiz jaǵdaıda aýyr jumys istetýge negizdeldi. Osyndaı qıynshylyqtar men qorlyqtarǵa shydaı almaǵan Qarlagtyń Shahan eldi mekenindegi sýlandyrý júıesinde jumys istep júrgen bir top sheshender men ıngýshter moldalarynyń usynysymen ózderin-ózderi ýlap, dárigerlik kómektiń arqasynda ǵana tiri qalady.

Qarlag qyzmetshileri tutqyndarǵa neshe túrli aıýandyq jasap baqqan. Musylman tutqyndardy bólektep, olardan «nasmender brıgadasy» («nasmen» – «nasıonalnoe menshınstvo» degen sózdiń qysqartylǵan túri) atty toptar qurǵan. Brıgada múshelerin ja­zyqsyz qorlap, balaǵattap, uryp-soǵý faktileri jıi kezdesken. Qarlagtyń mas baqylaýshylary tutqyndardyń dinı nanymdaryn keleke etip, olardy soqqyǵa jyǵyp, «qudaıdan bezdirý» tásilin qoldanýdy ádet qylǵan. Qarlagta kúnara shyǵyp turatyn «Pý­tevka» atty gazettiń 1934 jylǵy 19 shildedegi sanynda Bur­ma bólimshesinde kúndizgi baqylaýshy Petrov degenniń №13 barakta turatyn Hadjı Musaevty jazyqsyz soqqyǵa jyqqany týraly aıtylady. Petrov áýeli Musaevtyń bas kıimin julyp alyp, aıaǵymen taptap, balaǵattaǵan. Sońy­nan taıaqpen tópelep uryp, aýyr jara­qattaǵan. Atalǵan gazettiń №38 sanynda lagerdiń Shahan bólimshesinde Gordıenko degen zveno jetekshisi Shyntaev degen tutqynnyń nanyn tartyp alyp, ózin balaǵattap, uryp, sabaǵany týraly, №39 sanynda Burma bólimshesinde Toporov degenniń Itbaev jáne Taıbekov esimdi qazaqtardy soqqyǵa jyqqandyǵy, №40 sanynda Mesherınov degen qurylys proraby eńbek ekpindisi Ýálıevti uryp-soqqandyǵy týraly jazylady. Bir aıta keterligi, Qarlagtyń óz gazeti, baspahanasy bolǵan. «Pýtevka», «Jańa jol» (bul gazet latyn qarpimen basylǵan), «Za sosıalıstıcheskoe jıvotnovodstvo» degen gazetter turaqty shyǵyp turǵan.

Qarlag basshylyǵy musylmandardyń qasıetti dep sanalatyn qorymdaryn da qorlaǵan. Sarysý ózeniniń jaǵasyndaǵy Qara degen belgili adamnyń zıratyn Qarlag ıtterin qamaıtyn orynǵa aınaldyrǵan. Kóptegen adamnyń mola­larynyń kirpishin buzyp, qurylysqa, basqa da qajettilikke paıdalanǵan. Jańaarqa aýpartkomynyń birinshi hatshysy J.Súleımenov Qaraǵandy oblysy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy Galaıdınge aýdan kólemindegi Ortaý, Alabas, Jaıdaq sý degen jerlerdegi ondaǵan molany Qarlag qyzmetshileri buzyp tastaǵanyn, Jıdebaı batyrdyń uly Syzdyqtyń beıitin mal qorasyna aınaldyrǵanyn baıandap, hat joldaǵan.

Qazaqstanda 1937-1938 jyldary 160 myń adam qýǵyn-súrginge ushyrady. Qaraǵandy oblysynda 6 288 adam jazalanyp, olardyń ishinde 1 495 adam atyldy. 1930-1943 jyldary Qarlagta jáne Qaraǵandyda atylǵan 3 026 adamnyń ishinde 588 qazaq famılııasy kezdesedi. Olardyń basym kópshiligin dindar adamdar qurady.

Qarlagta 1937 jyly 19 naýryzda Stepnıak qalasynyń ımamy Qalıakpar Aıtqojın atyldy. Kókshetaý óńirine belgili pirádar adam, Mekkege baryp qajy atanǵan Naýan hazirettiń kúıeý­balasy Qalıasqar inisi Sabyrmen birge ustalyp, ekeýi de atý jazasyna kesildi. 1937 jyly 8 qarashada Qý aýdanynyń týmasy, 59 jastaǵy molda Ámın Bazyl­bekov atyldy. Atalǵan jyly 9 qa­zan­da Shet aýdanynyń turǵyny, molda Bazylbaı Ájibekov, kelesi kúni molda Arystanbek Maǵybasov atý jaza­syna kesildi. Ákesi sııaqty ózi de qajy bolǵany úshin sottalǵan Aqmola ýezi Nildi bolysynyń týmasy Isa Omar­bekuly din jolynan qaıtpaǵany úshin 1938 jyly 14 qańtarda atylyp, 1957 jyly ǵana sot sheshimimen aqtaldy. 1937 jyly 14 qyrkúıekte Qa­ra­ǵandy oblysynyń turǵyny molda Mir­ǵabıtjan Hasanov atyldy.

Belgili dramatýrg, Halyq jazýshysy Qaltaı Muhamedjanovtyń ákesi de sol zobalań jyldary «halyq jaýy» atanyp, aýyldan qalaǵa aıdap ákelinip, tapa tal túste, eldiń kózinshe, tergeýsiz, sotsyz atyp tastalǵan. Arǵy tegi paıǵambar áýletinen órbıtin tiri teolog, Syr boıy men Ońtústik óńirine asqan dinı bilimimen tanylǵan Muhamedjan hazirettiń osy qaıǵyly qazasy týraly jazýshy Ábish Kekilbaıulynyń «Shermende dáýir shejireshisi» atty essesinde aıanyshty baıandalady. О́kinishke qaraı, 1943-1959 jyldary aralyǵynda atylǵan musylman tutqyndardyń tizimi tabylmady. 1943-1944 jyldary Qazaqstanǵa júzdegen myń cheshen, ıngýsh, qarashaı, balqar, túrik, ázerbaıjan, qyrym tatarlary, t.b. jer aýdarylǵan Kavkaz halyqtarynyń arasynan sottalyp, atý jazasyna kesilgen dinbasylar týraly málimetter de joq.

Qarlag tutqyndaryn ólim jazasyna kesý úkimi tómendegideı tártippen oryndalyp otyrǵan. Lagerdiń ortalyǵy Dolınka kentindegi Qarlag basqarmasy ǵımaratyna taıaý I operchekıstik bólimniń jertólesine atý jazasyna kesilgenderdi qamaıtyn bolǵan. Úkim shyǵysymen sol túnde olardy qazirgi Dolınka kentindegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn este saqtaý murajaıynan 3-4 shaqyrym jerdegi kúni buryn basqa tutqyndardyń qolymen qazylyp, daıyndalǵan tereń uraǵa alyp baryp, tizerlep otyrǵyzyp, jelkesinen pıstoletpen atyp, shuńqyrǵa qulatyp otyrǵan. Árbir shuńqyrǵa 3 qatardan qol-aıaqtaryna ret sandary jazylǵan qańyltyr bilezik kıgizgen 15 ólikti kómgen. Ura taıaz qazylǵan jaǵdaıda qys kúnderi ash túlki-qas­qyrlar ólekselerdi qazyp jegen fak­tiler de kezdesken. Osyǵan uqsas jaǵdaı Qarlagtyń basqa bólimshelerinde de bolǵan.

Qarlagtyń Spasskidegi bólimshesinde ólekse jerleýshi bolyp istegen tutqyn, Krasnodar ólkesi Staromınsk stansasynyń turǵyny Vıtalıı Sagaı­daktyń aıtýynsha, lagerge ár etappen 2-5 myńdaı tutqyn aıdalyp kelgen. «Qarlagtyń molasy» atalǵan bul zonadan lager syrtyndaǵy ólikterdi jerleıtin qorymǵa kúnine júzden astam ólekse jetkizilgen. Keıde júk kóliginiń ústine qatarlap úıgen ólikterdiń arasynan «nachalnık, men áli tirimin» degen álsiz dybystardy V.Sagaıdak óz qulaǵymen estigenin aıtady. О́lekselerdi shuńqyrǵa qulatar aldynda Qarlagtyń áskerı qyzmetkeri árqaısysyn keýde tusynan júregin kózdep, myltyqtyń súńgisimen birneshe ret shanshýdy ádet qylǵan. Birneshe ólik kómilgen shuńqyrdyń basyna taqtaıshalar qaǵylǵan qadalar ornatyp, olarǵa tutqynnyń serııasy men ret sanyn shegemen tyrnap nemese kúıdirip jazǵan. Alaıda bul tártip kóp jaǵdaıda saqtala bermegen.

2006 jyly Astana qalasynda «Eho polıtıcheskıh repressıı. Tragıcheskıe sýdby svıashennıkov Kazahstana» atty kitap jaryq kórdi. Ulttyq qaýipsizdik komıteti derekteriniń negizinde quras­tyrylǵan bul jınaqta basqa din ókil­derimen qatar, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaq moldalarynyń tizimi keltirilgen. Bir ǵana Qaraǵandy obly­sy-
nan 16 din ókili túrli jazaǵa tartylǵan.

Qarlag tutqynynan aman-esen elge oralǵan din ókilderi biren-saran ǵana. Solardyń biri uzaq jyl boıy qalyń buqaraǵa dinı ýaǵyz aıtyp, moldalyq qurǵan Temesháli Barboluly aqsaqal edi. 1932 jyly tutqyndalyp, kóp jyl boıy Qarlagta jazasyn ótegen ol keıinnen Jáırem ken-baıytý kombınatynda ekonomıst bolyp qyzmet istedi. Zeınetkerlikke shyqqannan keıin Qaraǵandy oblysyndaǵy Jáırem meshitiniń alǵashqy ımamy boldy.

Qarlag tamuǵyndaǵy tutqyndar qatarynda basqa din ókilderi de kóp bolǵan. Máselen, pravoslavıe, katolısızm, protestantızm, ıýdaızm dinı ókilderi, tipti mennonıtter men baptıster de dinı nanym-senimderi úshin jazalanyp, ómirleriniń birqatar bóligin aıdaýda, lagerlerde ótkizgen. Qaraǵandy lagerinde tutqynda bolǵan basqa din ókilderiniń kópshiligi keńes odaǵynyń túkpir-túkpirinen jer aýda­­rylǵan adamdar edi. Aıtalyq, Al­mat­y jáne Qazaqstan mıtropolıti Iosıf Mıtropolıt Iosıf (Ivan Mıhaı­lovıch Chernov), Lıpesk epıs­kopy Ýar (Shmarın), Glýhov epıskopy, Chernıgov eparhııasynyń vıkarıi Damaskın (Sed­rık), Voronej jáne Zadonsk arhıe­pıskopy Zaharııa Lobov, Gorkıı jáne Arzamas mıtropolıti Evgenıı (Zernov), Almaty epıskopy German (Veınberg), t.b. Sondaı-aq Qarlagtyń túrli bólimshelerinde kóptegen monahınııalar da jazasyn ótedi. О́kinishke qaraı, bul dinbasy­lardyń da basym bóligi bar ómirin tutqynda ótkizdi. Kópshiligi atý jazasyna kesildi. Jaza merzimin aıaqtap, úlken ómirge aman oral­ǵandary neken-saıaq.

Stalındik konslagerlerde sheıit bolǵan din ókilderiniń tarıhy – Qar­­lagtyń qara tańbaly bir beti. Mıl­lıondaǵan jazyqsyz jannyń ta­ǵdy­ryn tálkekke salǵan stalındik qý­ǵyn-súrgin saıasaty dúnıejúzi tarıhyna óz halqyna jasalǵan qatygez jáne adam­gershilikke jat­paıtyn qyrǵynnyń kórinisi retinde endi.

Jomart OSPAN,

jýrnalıst

Qaraǵandy oblysy