Ujymdastyrý zardaby

Biraq osy dálelderdiń bári de eske­rilmedi. Kerisinshe, buǵan qarsy pikir aıtqandardyń bári de, eger jergilikti ult ókilderi bolsa – «býrjýazııalyq ultshyldar», al orys ǵalymdary bolsa – «ǵylymdaǵy uly derjavalyq shovınıster» dep aıyptaldy. Mundaı aıyp taǵylǵandardyń taǵdyry qalaı aıaqtalǵany belgili.

Kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli sharýashylyqtardy otyryqshylyqqa ­aýystyrý mynadaı sıpat aldy: 1930 jyly – 87 136 qojalyq, I931 jyly – 11 508,1932 jyly – 77 674, al 1933 jy­­ly 242 208 qojalyq otyryqshy­lyqqa kóshti.

Qazaqstanda ujymdastyrýdy jáne otyryqshylyqqa kóshirýdi basqaryp, baıyppen iske asyra qoıatyn bilikti mamandar da bolǵan joq. Jergilikti bas­qarý organdarynda, aýyl-selolarda belsendilik kórsetip, «shash al dese bas alatyndardyń» eshqandaı saýaty joq ne shala saýattylar bola­tyn. Ujymdastyrý naýqany otyryq­shylyqqa kóshirýmen qatar júrgizildi. Kazkraıkom bul naý­qandy júrgizýge 8 myń jumysshyny tartty. Bularǵa qosa respýblıkaǵa áıgili 25 myńshylardan 1204 adam jiberildi. Olar Máskeý, Le­nıngrad, Harkov jáne basqa óner­kásip ortalyqtarynan kel­gen, jergi­likti ult dástúrinen, tarıhy­nan, tilinen eshqandaı habary joq adamdar edi. Bular ujymdastyrý men otyryq­shylyqqa kóshirýdi tek halyqty bir jerge jınap qonystandyrý, barlyq mal-múlkin ortaǵa saldyrý dep túsindi.

«Revolıýsııalyq qyzýmen» jeligip alǵan otyryqshylyqqa kóshirýshiler keıbir jerlerde júzdegen sharýa qoja­lyǵyn kúshpen bir jerge jınastyryp, orys derevnıasy úlgisimen saharada qaz-qatar tigilgen kıiz úılerden túp-túzý kósheleri bar «poselkeler» jasaýǵa kiris­ti. Munyn arty malshylardyń sha­rýa keńistiginen, jaıylymynan qol úzýine, malǵa qolaıly sýaty men jem-shó­binen aıyrylýyna ákelip soqty.

Kazkraıkomnyń nusqaýy boıynsha mal sharýashylyǵymen aınalysatyn aýdandardaǵy ujymdastyrý qarqyny eginshilik aýdandarymen bir­kelki bolý­ǵa tıis edi. Kóshpeli jáne jartylaı kósh­peli aýdandardaǵy otyryq­shylyqqa kóshirý naýqany bul jerlerde sharýa­lardy 100% ujymdastyrýmen aıaq­talýǵa tıis boldy. Sondyqtan mal ósi­rýshi aýdandar shuǵyl túrde aýyl sha­rýashylyǵy artelderine biriktirile bas­tady. Mysaly, Abyraly aýdanynda barlyq sharýalardyń 70%, Jympıty aýdanynda – 80%, Jánibek aýdanynda 95% birden ujymdastyryldy. Res­pýb­lıkanyń basqa aýdandarynda da jaǵdaı dál osyǵan uqsas boldy.

Halyqqa jasalyp jatqan zorlyq eldiń narazylyǵyn týǵyzbaı qoıma­dy. Qazaqstannyń ár jerlerinde sha­­­rýa­lardyń boı kórsetýi, jappaı úde­re qashýy men kóshýi, tipten qarý­ly kó­teriliske shyǵýy da jıilep ket­ti. Bu­larǵa qatysqandardyń bári de jaý, kontrrevolıýsııalyq ultshyl ele­ment­ter dep aıyptalǵanymen, narazy­­lyq­tyń jappaı sıpat alýy úkimet ba­syn­­­daǵylardy oılandyra bastady. 1920 jyly naýryz-sáýir aılarynda I.Stalınniń «Tabystan bas aınalý» jáne «Kolhozshy joldastarǵa ja­ýap» atty maqalalary jarııalandy. Bul ekeýi de uzaq jyldar boıy tarıh ǵy­­ly­mynda ujymshar qozǵalysyn qa­lypty arnaǵa túsirgen kezeńdik máni bar qujat dep dáriptelip keldi. Al tarıhı shyndyq Qazaqstanda (jalǵyz munda ǵana emes, búkil elde de) terrordyń bu­rynǵysha jalǵasa bergenin kórsetedi. Ujymshar qurylysyndaǵy jappaı zor­lyqty «barlyq halyq kósemi» qan­sha aıyptaǵanymen, ol jergilikti jerlerdegi partııa baǵytynyń burma­lanýy emes, kaıta ortalyq pen res­pýblıkanyń eń joǵarǵy basshy organdarynan shyǵyp otyrǵan saıasat ekeni daýsyz. 1931 jyly mamyr-tamyz aılaryndaǵy Kazkraı­kom qa­byldaǵan qaýly-qararlardyń bárinde de jergilikti basshy organdarǵa ujym­dastyrý qarqynyn údete berý min­detteldi.

Onyń ústine mal sharýashylyǵy aýdan­daryndaǵy saıasat eshqandaı aqyl­ǵa syı­maıtyn edi. Kezinde Kaz­kraıkom ­men F.I.Goloshekın bul jer­lerde negiz­gi jumys barlyq taýar­lyq-óndiris­tik maldyń ortaǵa (ıaǵnı ujym­sharlar­ǵa) túgeldeı alynýy ba­ǵy­tynda júrgizi­lýi qajet degen she­shim­ge kelgen bolatyn. Jergilikti jer­­­lerdegi belsendiler muny asyra oryn­­­dap, halyqty ábden tuqyrtty. My­­sa­ly, Torǵaı aýdanynyń basshylary jekemenshikte tipten jalǵyz laqqa deıin qaldyrmaý kerek dedi. Osyndaı jaǵ­daı basqa aýdandarda da beleń al­dy. Sóıtip, 1932 jyly aqpanǵa qa­raı Qa­zaqstandaǵy kolhozshylardyń 87%, jekemenshik sharýalardyń 51,8%-y
ma­­lynan jurdaı boldy. Barlyq mal ujym­shardyń taýarly fermalaryna jınaqtaldy.

Soqyr saıasattyń nátıjesinde 200 shaqyrym jerdegi aýyldar bir jerge, bir ujymsharǵa biriktirilip, alyp óndiris sharýashylyqtary quryldy. Mysaly, Qordaı aýdanynda 600-den 800-ge de­ıingi sharýa qojalyqtaryn biriktirgen osyndaı ujymsharlar az bolǵan joq. Keles aýdanynda áýel­de qurylǵan 112 ujymshardyń or­nyna endi olar 35 ujym­sharǵa birik­tirildi. Arys aýdanynda 138 ujym­shardyń ornyna 67 ujymshar quryldy. Talas aýdanynda 300-400 qojalyq bir «qalashyqqa» jınaqtaldy. Eshqan­daı zootehnıkalyq is-sharalary qam­tamasyz etilmegen ári jemshóp pen cý máselesi oılastyrylmaǵan iri fer­­malarda maldyń jappaı aýrýy men qyrylýy bastaldy. Sóıtip, Qazaq­stan­nyń aýyl sharýashylyǵy múldem quldyrap, kúızeliske tústi.

Birinshi besjyldyq kezinde (1928-1932) odaqtyq taýarly astyq óndi­risinde Qazaqstannyń úlesi 9%-dan 3%-ǵa de­ıin tómendep ketti. Al bul jyldary res­pýblıkadaǵy egis kólemi edáýir ulǵaı­tylǵan edi. Tek 1928-1940 jyldary ara­synda dándi daqyldar egisi 1,5 ese ulǵaı­ǵanymen, jalpy astyq ónimi 1,5 ese kemidi. Sol jyldary ár gektardan alynǵan astyq kólemi 9,2 sentnerden 4,2 sentnerge deıin tómendedi.

Ásirese mal sharýashylyǵy orasan zor apatqa ushyrady. 1928 jyly 6 509 myń bas iri qara bolsa, 1932 jyly odan 965 myń bas qana qaldy. Tipten 1941 jyly soǵys qarsańynda da burynǵy mal basy qalpyna kelgen joq. 18 566 myń qoıdan 1932 jyly 1 386 myń bas qana qoı qaldy (soǵys qarsańynda respýblıkadaǵy qoı sany 8 mln basqa áreń degende jetti). 1928 jyly respýblıkadaǵy 3 516 myń bas jylqydan 3 200 myńy shyǵyn boldy (1941 jyly ol 885 myń basqa áreń ilikti). О́lkede túıe sharýashylyǵy quryp bitýge aınaldy: 1928 jyly 1 042 myń bas túıeden 1935 jyly nebári 63 myń bas qana túıe qaldy.

Mal basynyń munshama kemip ke­týine úkimettiń ortalyqtandyrylǵan et jáne astyq, t. b. aýyl sharýashylyǵy ónim­derin daıyndaý saıasaty da sebep boldy. Indýstrııalandyrý jyldaryn­da eldiń kúsh-qýaty men resýrstaryna qa­ra­maı jappaı alyp ónerkásip oryndary men temirjoldaryn sala bastaǵan ókimet endi ondaǵy jumysshylar men qyzmetkerlerdi, qala halqyn aýyl sha­rýashylyǵy ónimderin óndirýdi kóbeı­tý arqyly azyq-túlikpen qamtamasyz etý ornyna, sharýalardyń astyǵy men malyn zorlyqpen tartyp alyp qam­tamasyz etýge kiristi. Onyń ústine ın­dýstrııalandyrýǵa qajetti jabdyqtar men tehnıkany shetelden satyp alý úshin aýyl sharýashylyǵy ónimderin eksportqa shyǵardy. Osynyń bári óz halqynyń múshkil jaǵdaıyn oılamaı, tek sharýalardy, aýyl men derevnıany jappaı sypyra tonaý saıasaty arqyly júrgizildi. Tipten 1931-1933 jyldary eldi ashtyq meńdep alǵan kezdiń ózinde de Qazaqstanda et jáne astyq, basqa da aýyl sharýashylyǵy ónimderin jınap, ortalyqqa jiberý toqtatylǵan joq.

О́reskel saıasat nátıjesinde jergi­likti organdarǵa barynsha erik berilip, olar halyqqa oılaryna kelgenin istedi. О́ıtkeni joǵarydan túsken buıryqty ókimet oryndatpaı qoımady. Azyq-túlik, et, astyq, jún, maqta tapsyrý josparyn oryndamaǵan sharýalar abaq­tyǵa jabylyp, sotqa berildi. О́tkizer maly, ne astyǵy bolmaǵandar baryn satyp, soǵan tıisti zatyn satyp alyp, ókimetke ótkizýge májbúr boldy. Keı jerlerde arqandardy tarqatyp, ıe bolmasa kıizderge deıin jınap, jún ornyna ótkizýge týra keldi. Sýyqta qoıyn qyr­qyp, júnin ótkizgender de boldy. Mysaly, 1930 jyly Almaty okrýginiń Balqash aýdanynda 300 myń basqa jýyq mal ótkizýge tapsyrma berildi. Al ondaǵy bar maldyń sany 173 myńǵa áreń jetetin edi. Dál osyndaı jaǵdaı Yrǵyz, Sozaq, Abyraly, Shyńǵystaý, Qar­qaraly jáne basqa da aýdandarda bolyp, halyqtyń erekshe narazylyǵyn týdyrdy. Munyń arty keı jerlerde kóteriliske ulasty.

Mundaı qatań saıasatqa, halyqty ne­gizgi kúnkórisinen aıyrýǵa qarsy tur­­ǵandar da boldy. Biraq oǵan eshkim na­zar aýdarmady. Al Kazkraıkom men F.Golo­shekınge bul jóninde tikeleı nara­zy­lyq bildirgender qolma-qol jumys­tan qýyldy. Mysaly, sol kezde­gi daıyndaý halyq komıssarynyń oryn­basary Zeınolla Tóreǵojın respýb­lıkadaǵy mal basynyń sany men et daıyndaý naýqandarynda tartylyp alynyp jat­qan mal esebiniń balan­syn shyǵaryp, «dál qazirgideı mól­sherde mal daıyndaý saıasatyn jalǵas­tyra bersek, respýblıka mal sharýashylyǵy buǵan tótep bere almas», dep málimdedi. Zııaly azamat ári bilikti mamannyń bul dáleldi eskertýleri­ne baspasóz betinde, pleným qararla­ryn­da, tipten keıbir aýdandyq partııa komıtetteriniń sheshimderinde ońshyl opportýnıst pikiri degen baǵa berilip, ony qostaǵandarǵa «tóreǵojınshildik» degen «aıyp» taǵyldy. Z.Tóreǵojın týraly «Bolshevık Kazahstana» jýrnaly bylaı dep jazdy: «Balansta oń­shyl opportýnıstik, mehanıkalyq me­to­­dologııanyń túpki máni, teorııalyq dár­mensizdik, markstik-lenındik dıa­lek­tıkany múldem túsinbeýshilik aı­qyn kórinis tapqan... Avtor mal ba­sy esebiniń azaıyp ketkendigin betke us­taǵan. Bul sońǵysy – fakt. Biraq aram ýklonıst bul faktiden basqa neǵur­lym ma­ńyz­dy ekonomıkalyq jáne saıası ózge­ris­terdi ...sosıalızmniń shyn ósip kele jat­qandyǵyn kermeıdi». F.Goloshe­kınniń tikeleı nusqaýymen jazylǵan bul ma­qala ózine qarsy shyq­qysy kelgenderge aldyn ala tyıym salý saıasaty edi. Al Z.Tóreǵojın bol­sa qyzmetinen alynyp, Almaty obly­syna keńshar dırektory etip jibe­rildi. Goloshekın qyzmetten ketken soń Z.Tórehojın Qazaq KSR keń­shar­lar mınıstriniń orynbasary bolyp taǵaıyn­daldy. Biraq 1938 jyly atylyp ketti.

«Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen surqııa da ashy ázil­men belsendiler eldiń malyn osylaı qurt­ty. Áıteýir ortaǵa ketip qala­dy degen úreımen sharýalar maly­nyń kópshili­gin jappaı soıyp tastady. Sóıtip, memleket múddesi degen jeleýmen jasalǵan zań­­syz­dyq osylaı eldiń berekesin ketirdi.

Osynyń bári, ásirese Qazaqstandaǵy mal basynyń joıylyp ketýi, stalındik basshylyqtyń nazaryn eriksiz aýdar­dy. Sóıtip, 1932 jyly 17 qyrkúıekte ­VKP(b) Ortalyq Komıtetiniń «Qazaq­stan­nyń aýyl sharýashylyǵy jáne onyń ishinde mal sharýashylyǵy týraly» degen qaýlysy shyqty. Osyǵan deıin ǵylymı zertteýlerde bul qaýly «naqty is-qımyl baǵdarlamasy» bolǵan «tarıhı» sheshim dep baǵalanyp keldi. Shyn máninde, Qazaqstandy oısyrata kúızeltip ketken ujymdastyrý kezin­degi qylmystar men sharýalarǵa qarsy ja­salǵan zorlyq pen olardyń basyna túsken qorlyq jóninde, son­daı-aq ashar­shylyq alapaty týraly bir aýyz sóz aıtylmaǵan bul qaýlynyń respýb­lıka aýyl sharýashylyǵyn ór­ken­­detýdegi «asa kórnekti» róline tolyq kúmán keltirýge bolady. Oqı­ǵa­nyń al­dyn almaı, bolary bolyp, halyq qyry­lyp, tiri qalǵany bas saýǵa­lap, bosqyn bolyp ketken kez­de qa­byl­danǵan «tarıhı sheshimniń» mańy­zy osyndaı edi.

Otyryqshylandyrý komıteti Qa­zaq­standa 1930 jyly qańtarda qu­ryl­dy. Kóshpeli jáne jartylaı kósh­peli sharýa qojalyqtaryn bir aýylǵa (poselkege) biriktirýmen aınalysatyn komıtet jumysyn durys bastaǵanymen, onysy aıaqsyz qaldy. Sebebi ujymdastyrý men qatar júrgen memleketke mal ótkizý, astyq jınap berý naýqandary halyqty ashtyqqa ushyratyp, qańǵytyp jiberdi, ólimge dýshar etti. Al VKP (b)-nyń 1932 jyly 17 qyrkúıektegi qaýlysynda asharshylyq týraly bir aýyz sóz joq, adam etin jeý faktileri kóbeıgenin bylaı qoıǵanda, respýblıkadaǵy náýbet týraly eshteńe aıtylmaǵan. Qazaq Res­pýb­lıkasyna kómek berilsin degen sóz­der bar. Al 1932 jyl  ashtyqtyń shegi­ne jetken kezi edi. Biraq kómek kórse­­til­medi.

Ashtyqtan bas saýǵalaǵan bosqyn­dar Sibirge, Qıyr Shyǵysqa, tipten Kam­chatkaǵa deıin bardy. Kórshi О́zbek­stanǵa 200 myń, Qyrǵyz eline 200 myń qazaq bosqyny bardy, biraq esepke alynǵany – 125 myń. Edil boıyna 200 myń qazaq ótti. Biraq ol jerlerdegi azyq-túlik kartochkasymen tamaǵyn alǵan­dyqtan, qazaq bosqyndary tirkeýsiz edi. Olar óte aýyr qıyndyqty bastan keshti. Reseı­diń ekonomıkalyq arhı­vin­de 1932 jyly jazda Stalıngrad ólke­sinde qa­zaqtardyń jappaı ashtan ólýi tir­kelgen.

Respýblıkadaǵy jaǵdaıdyń qıyn ekendigin aıtyp, Máskeýge jazylǵan shaǵymdar óte kóp. Sondyqtan KSRO úkimeti Qazaqstannyń batysyna, orta­lyqqa, shyǵysyna qupııa túrde úsh komıssııa jiberip, jaǵdaıdy bildi. Biraq ol úsh komıssııanyń esepterinde adam etin jeý faktileri tek jeńil túrde atap ótiledi. Olarǵa qosa Qazaq AKSR úki­me­tiniń tóraǵasy Oraz Isaev I.Stalınniń atyna baıanhat joldap, múmkin respýblıkanyń birinshi basshysy F.Goloshekındi aýystyrǵan durys shyǵar degen pikir aıtypty. Biraq Goloshekındi bosatý 1933 jyly 31 naý­ryzda ǵana sheshildi. 1933 jyly 31 naýryzda syrttaı Saıası bıýro múshe­leriniń kelisimimen ornynan bosatylǵan Goloshekınniń ornyna L.Mırzoıan taǵa­ıyndaldy.

Al Qazaqstandaǵy tragedııaǵa tike­leı jaýapty F.Goloshekın de, respýb­lıkanyń bar maly men astyǵyn memleketke tartyp alyp, halyqty ashtyqqa ushyratýǵa jol bergen KSRO Saýda jáne jabdyqtaý halyq komıssary A.Mıkoıan da jaýapqa tartylmady. Respýb­lıkaǵa kómek tek 1933 jyly naýryz­dan keıin ǵana kórsetile bastady. OAK tóraǵasy U.Qulymbetov úsh aı boıy Máskeýde bolyp, Qazaq AKSR-ne kómek retinde jiberiletin astyqty jóneltýge kúsh saldy.

Bul kezde OGPÝ-NKVD organda­ry­nyń uıymdastyrǵan komıssııasy ár ­aýdan boıynsha adam men mal shyǵy­nyn eseptep qorytyndy jasady. Ol qujat 1938-1939 jyldary aıaqtaldy. Ol derekter boıynsha 1930-1933 jylda­ry respýblıkada halyq sanynyń kemýi ­2 531 441 adam ekeni anyqtaldy. ­Onyń 1 mln 200 myńy ashtan qyrylǵan­dar, biraq kóp jerlerde 1929-1932 jyldary kóterilister oryn alǵan kezde qujattar joıylyp ketkendikten, bul derekter tolyq emes dep eskertedi.

Adamdardyń turmysy nasharlap, kún kórý múmkindigi qıyndaǵan kezde soǵan sáıkes neshe túrli aýrýlar­dyń meńdep ketýi de kóbeıgen edi. Qazaqstannyń shyǵysynan batysyna deıingi keń-baıtaq jerin jaılap alǵan juqpaly aýrýlar epıdemııasynan 1933 jyly 5 naýryzda resmı derek boıynsha 20 kún ishinde 1396 bórtpe, túınek (brıýshnıak) aýrýymen 304, sheshekpen 126 adam aýyrǵan. Qaraǵandy, Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan, Ońtústik Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Almaty oblystarynda epıdemııalyq aýrýlar kóbeıgen, onyń mólsheri 2113 adamǵa jetken. Mundaı jaǵdaı barlyq eldi mekende oryndaldy.

Respýblıkadan tys jerge bosqyn bolyp, Qytaı, Aýǵanstan, kórshi res­pýb­lıkalarǵa, tipten Arhangelsk, Mýr­­mansk sııaqty soltústik ólkelerge ket­ken­derge deıin esepke alyndy. KSRO kólemindegi qazaq bosqyndary eline qaı­tarylsyn degen buıryq shyqqan soń olar jumysqa joldanǵan mekemele­rin tastap elge qaıta bas­tady. Bul jumys­ty kezinde iske asyr­maq bolǵan Qazaq AKSR-niń oty­ryq­shylandyrý komıteti edi. Keńes memleketi men bolshevıkter partııasy ashtyq bosqyndaryn aýa kóshýshi­ler dep atady. Bul da halyqty aldaýdyń bir kórinisi edi. Bosqyndardy elge qaıtarý isi 1936 jyldyń sońyna deıin jalǵasty.

Qaıdar Aldajumanov,

Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy

Tarıh jáne etnologııa

ınstıtýtynyń bas ǵylymı

qyzmetkeri, professor