Jahanshanyń dıplomdyq jumysy

Men úshin 2022 jyl jemisti bolyp, halyqaralyq «Bolashaq» stıpendııa­syn ıelendim. Aýyldan shyqqan árbir qazaq balasy sekildi ózge memlekette bilimimdi jetildirýge berilgen múm­kin­dikke erekshe qýandym. Muny qazirgi tańda oqytýshylyq qyzmet atqaryp júr­gen Qoja Ahmet Iаsaýı atyndaǵy Ha­lyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń ujymy da aıryqsha baǵalady. Barar jerim – irgedegi Reseı. Dálirek aıtsaq, M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý mem­lekettik ýnıversıteti. Tarıhshy qaýym úshin orys jeri tarıhtyń qaınar kózi ekeni ras. Ol jaqta qazaqtyń mańdaıyna syımaǵan nebir asyldar men zııalylar oqyǵan. Sol kezeńniń kómeski estelikteri men halyq taǵdyrynyń aqtańdaq jyldaryna qatysty arhıv qujattarynyń izine túsý ultjandy tarıhshylardyń asqaq armany desem artyq aıtpaımyn. Men de dál sol armannyń jeteginde Máskeýge attandym.

Túrli oılardyń jeteginde júrip keshegi Alash arystarynyń jańa qyr­lary men qaldyrǵan murasynyń iz­derin muraǵattan izdep, kúnderim jyl­jı berdi. Máskeý arhıvterindegi izde­nistiń nátıjesinde tabylǵan qujat­tardyń arasyndaǵy asa qundy dep ba­ǵa­­lanatyn, tarıhshy retinde eńbek jo­­lymdaǵy jetistikterdiń biregeıi sana­­latyn óte mańyzdy qujatqa tap bol­­dym. Ol – qazaqtyń zııaly azamaty Jahansha Dosmuhamedovtyń 1910 jyly jazǵan «Qazaqtyń ádet zańy­nyń ne­gizgi uıǵarymdary jáne olardy júze­ge asyrýshy organ retindegi halyq soty»­ taqyrybynda jazǵan dıplomdyq jumysy.

Qazaq halqynyń HH ǵasyr basyn­da­ǵy tarıhy asa kúrdeli qoǵamdyq-saıa­sı jáne áleýmettik úderister men qaı­shylyqtarǵa toly. Sonymen qatar bul kezeń ult-azattyq jáne halyqtyq aǵar­týshylyq ıdeıalardy arqaý etken ult­tyń mańdaıaldy zııalylarynyń el bir­ligi, táýelsizdigi, órkenıetti elderden qa­lys­paı qatarynda júrýi syndy úndeýi­men de erekshelenedi. Ult zııalylary qazaq halqyn qalyń uıqydan oıatyp, oqý, óner-bilim alýǵa úgitteı júrip, eń bas­ty­sy derbes memleket qalyptastyrý jo­lynda aıanbaı kúres júrgize bildi. Son­­dyq­tan ǵasyr basyndaǵy ult qaırat­ker­leriniń shyǵarmashylyq izdenisteri men qoǵamdyq-saıası qyzmeti qazir de mańyzdy.

Jahansha Dosmuhamedov – Otan tarıhynda óz ornyn ala almaı kelip, egemen el bolyp tarıhymyzdy túgendeı túskende halqymen qaıta qaýyshqan tulǵa. Onyń ómiri men qoǵamdyq-saıası qyzmeti, shy­ǵarmashylyǵy, ult bolashaǵyna jol kórsetip, halqynyń órkenıetti el bolýyna arnalǵan. Ultynyń múddesi úshin aıanbaı qyzmet etip, sol jolda qurban bolsa da, uzaq jyl boıy ultyna beımálim bolyp kelgen tulǵanyń ómiri men qoǵam­dyq-saıası qyzmetin tarıhı turǵydan zert­teı túsý – búgingi qoǵam qajet etip otyr­ǵan taqyryp. Sondaı-aq tulǵanyń halqy­na degen otansúıgishtik qasıetin dárip­teı túsý tarıhı-tanymdyq mańyzynyń joǵary ekenin kórsetedi. Búginge deıin J.Dosmuhamedovtiń ómiri men qyzmeti­ne qatysty kóptegen ǵylymı maqala ja­rııalandy, arnaıy zertteýler júrgizil­di. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda arhıvtegi qupııa qorlardyń ashylmaýy­na baılanysty oǵan qatysty ártúrli tarı­hı derekter negizsiz kórsetilip keldi.

Jahansha Dosmuhamedov 1887 jyly qazirgi Batys Qazaqstan oblysynda (Oral ýezi, Jympıty) dúnıege kelgen. Ol aldymen Oral áskerı realdyq ýchılıshesin­de oqyǵan. Keıin Máskeý ýnıversıteti­ne túsip, 1910 jyly zańger mamandy­ǵyn alyp shyǵady. 1914 jyly Tom okrýg­tik sotynda prokýrordyń orynbasary qyzmetin atqarǵan. Jahansha 1917-1919 jyldardaǵy saıası oqıǵalardyń bel orta­synda júrip, erekshe kózge túsedi. Búkil­reseılik musylmandar keńesi tór­aǵasynyń orynbasary, Ýaqytsha úki­mettiń Búkilreseılik Quryltaı jınalysy týraly zań jobasyn daıyndaıtyn Memlekettik keńestiń múshesi bolǵan. Oblystyq jáne jalpy qazaq sezderine qatysqan. Alashorda úkimetiniń quramyna saılanǵan. 1918 jyldyń kókteminde qurylyp, kúzinde taratylǵan «Ýaqytsha Oıyl ýálaıatyn» jáne onyń ornyna qurylǵan Alash avtonomııasynyń batys bólimshesin basqarǵan. Bolshevıkterdiń kósemderi V.Lenınmen jáne I.Stalınmen qazaq avtonomııasy týraly kelissózder júrgizgen. Sondaı-aq Reseıdiń «Qyl­mystyq kodeksin» «Jaýyzdyq nızam­namasy» dep qazaqshaǵa aýdarǵan. Ol 1000 danamen taralǵan. Keńestik bılik­tiń alǵashqy jyldarynda Tashkent, Qyzylorda, Almaty qalalarynda ártúrli qyzmet atqarǵan. 1930 jyly Máskeýge aýysady. Sol jyldan bastap oǵan túrli saıası aıyptar taǵylady. 1932 jyly Voronejge 5 jylǵa jer aýdarylady, sodan soń qaıta tutqyndalyp, 1938 jyl­­dyń 3 tamyzynda atylǵan. Tek 1958 jyl­dyń 28 aq­panynda aqtalady.

J.Dosmuhamedov Oral áskerı real­dyq ýshılıshesin bitirgen tarıhı kezeńde «...otarshyl ákimshilik reseılik oqý oryndarynan birli-jarym oryndy qazaq jastaryna da berýge májbúr bolǵan. Mun­daı sharaǵa olar jyl ótken saıyn óse tús­ken basqarý júıesiniń ulttyq kadrlar­ǵa muq­tajyn qanaǵattandyrý úshin bar­dy. Osy maqsatta general-gýbernatorlyq keńsesi janynan qazaq stýdentterine ­jy­lyna 3-4 stıpendııa belgilenip otyr­dy. Mine, osy belgilengen qarjyǵa súıe­nip, qazaq jastary Máskeý, Peterbýrg, Qazan, Orynbor, Omby, Varshava sııaq­ty qalalarda túrli mamandyqtar boıyn­sha bilim aldy» (M.Qoıgeldıev, «Alash qozǵalysy»). Osyndaı stıpendııa negi­zinde Máskeý aýylsharýashylyq ınstıtýtynda Teli Jamanmurynov, Musa Seı­dalın, Satylǵan Sabataev, Máskeý kommersııalyq ınstıtýtynda Názir Tórequlov, Hasen Bekentaev, Lazarev Shyǵys tilderi ınstıtýtynda Nuh-ǵa­lym Ramazanov, Imperatorlyq Máskeý ýnı­versıtetinde – qazirgi M.V.Lomonosov atyn­daǵy Máskeý memlekettik ýnıver­sıtetinde Dáýletshe Kúsepqalıev, Ja­hansha Dosmuhamedov, Halel Ǵabbasov, Muqysh Boshtaev (keıinnen Peterbýrg polıtehnıkalyq ınstıtýtyna aýysqan), Máskeý joǵary qyzdar kýrsynda qazaq­tyń tuńǵysh dáriger qyzdarynyń biri Aqqaǵaz Dosjanovanyń oqyǵandyǵy arhıv qujattary negizinde anyqtaldy. Sonymen qatar Satylǵan Sabataev pen Teli Jamanmurynov buǵan deıin Más­keýdegi Lazarev Shyǵys tilderi ınstıtýtyn bitirgen. Tulǵa dárejesine kóteril­gen bul azamattardyń qoǵamdyq saıası qyzmettermen qatar, qazaq halqynyń mádenıeti, tarıhy, ádebıeti, ǵylymy úshin jasaǵan eren eńbekteriniń negizi osy ýnıversıtette bastalady.

J.Dosmuhamedov 1910 jyly Impe­ra­torlyq Máskeý ýnıversıtetiniń Zań fak­ýl­­tetin bitirer kezinde «Qazaqtyń ádet za­ńynyń negizgi uıǵarymdary jáne olar­dy júzege asyrýshy organ retin­degi halyq soty» (Kandıdatskaıa rabota stýdenta ıýrıdıcheskogo fakýlteta Imperatorskogo Moskovskogo ýnı­ver­sıteta Djanshı Dosmýhamedovıcha Dos­mýhamedova. «Osnovnye postanov­lenıe kırgız-kazahskogo obychnogo pra­va ı narodnyı sýd, kak organ ıh prı­me­nenııa») dep atalatyn stýdenttiń kan­dı­dattyq ǵylymı jumysyn jazady. Mun­daı jumysty jazý sol kezeńdegi joǵary oqý ornynyń erejesine sáıkes tek oqý úlgerimi joǵary jáne emtıhan nátıjelerin úzdik aıaqtaǵan stýdentterge ǵana ruqsat etiletin bolǵan.

Ǵylymı jumystyń jazylýy boıynsha J.Dosmuhamedov atalǵan eńbektiń kirispesinde «Aqmola, Torǵaı jáne Oral oblystaryndaǵy qyrǵyz sharýashyly­ǵyn zertteý boıynsha Kóshi-qon basqar­masy (pereselendik) ekspedısııasynyń quramynda statıst retinde úsh jyl qyz­met ete júrip, qazynalyq jumystan bos ýaqytymdy qyrǵyzdardyń (qazaqtar­­dyń) quqyqtyq bolmysyn zertteýge arna­dym jáne jetkilikti materıaldar jınaqta­ǵan soń barlyǵyn biriktirip qazaqtar­dyń kúndelikti quqyqtarynyń jına­ǵyn shyǵarýdy oıladym» dep jazady. Sondaı-aq ekspedısııa jumystary­nan tys ýaqytta joǵaryda atalǵan oblys qazaqtary arasyndaǵy aqsaqaldardan aýyzsha suhbattasý arqyly qazaqtyń quqyqtyq ádet-ǵuryptaryn, zańdyq normalary men erjelerin jınaqtaıdy. Kandıdattyq jumysta qarastyrylǵan máseleniń J.Dosmuhamedov ómir súrgen kezeń úshin ǵana emes, avtordyń óz tili­men aıtqanda «jalpy quqyqtyq damý» úshin de qundylyǵy joǵary. Sony­men qatar zertteý jumysynda pat­sha­lyq saıasat yqpalyndaǵy qazaq halqy úshin ustanyp otyrǵan quqyqtyq ere­je­leriniń kemshilikterin synı turǵy­dan qarastyryp, qazaq quqyqtyq ere­je­lerimen salystyra otyryp ashyp kórsetedi.

J.Dosmuhamedov óziniń zertteýin­de qazaq halqynyń «qarapaıym quqyq­tary týraly jeke jınaq shyǵarýǵa materıaldarym jetkiliksiz, sondyqtan osy kishkentaı dıplomdyq jumysymda qyrǵyz-qazaq halqynyń quqyqtyq kóz­qaras negizderin jáne qarapaıym quqyq­tardy qoldanýshy organ retinde halyq­tyq sottyń sıpattamasyn baıandaýmen shektelemin. Qarapaıym quqyqtar­dyń jınaǵyn qurastyrý – meniń armanym, bolashaqta oqýdy bitirip, halqyma ja­qyn júrgenimde jınaq shyǵarýdy júzege asyramyn dep úmittenemin» degen joldar arqyly dıplomdyq jumysty jazý maqsatynyń birin ashyp kórsetedi.

Halyqtyń kúndelikti qoldanysy­nan qalyp bara jatqan ádet zańdaryn, quqyqtyq erejelerdi qaıta qalpyna keltirý, halyqtyń tarıhı sanasyn oıatyp jańǵyrtý maqsatynda J.Dosmuhamedov Máskeýdegi oqýyn aıaqtaǵan soń, 1911 jyly Oral qalasynda statıst qyzme­tin atqara júrip, dıplomdyq jumysy­nyń alǵashqy 13 betin óńdeı otyryp, jergilikti «Ýralskıı lıstok» gazetiniń 1911 jylǵy 10, 13, 20 qańtardaǵy №9, 14, 20 sandarynda «Qyrǵyz qarapa­ıym quqyqtary men halyq soty týraly birer sóz» («Neskolko slov o kırgızskom prave ı narodnom sýde») degen ataýmen bastyryp shyǵarady. Bul rette J.Dosmuhamedulynyń Oral qalasynan qýǵyndalýy da osy maqalaǵa baılanysty bolǵanyn elimizdegi tarıhshylar naqty dáleldermen keltirip jazyp júrgenin aıta ketýimiz kerek. «Ýralskıı lıstok» gazetinde shyqqan atalǵan dıplomdyq jumystan alynǵan maqalasy boıynsha zertteýshi ǵalym D.Súleımenova «J.Dosmuhamedov qazaq halqynyń ót­ken tarıhynda memlekettik basqarý júıesi bolǵan, onyń dáleli Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» degen pikirde boldy» dep kór­setý arqyly ma­qalanyń qundylyǵyn aıryqsha baǵa­laıdy.

«Qazaqtyń ádet zańynyń negizgi uıǵa­rymdary jáne olardy júzege asyrý­shy organ retindegi halyq soty» ta­qy­­rybynda jazylǵan dıplomdyq jumys búgingi magıstrlik dıssertasııa jumy­synyń salmaǵymen para-par deýge bolady. Sonymen qatar jańadan tabyl­ǵan dıplomdyq jumys buryn esh jerde ­ja­rııalanbaǵan jáne qazaq memleket­ti­ligi men onyń quqyqtyq negizderi, ádet-ǵur­­py turǵysynan tarıhı qundy derek­kóz deýge bolady. Dıplomdyq jumys­tyń syrt­­qy muqabasyna J.Dosmuhamedov­tyń ǵy­ly­mı jetekshisi «quqyqtaný profes­­­so­ry A.D. (tegi oqylýǵa kel­meı­di)» «To­lyq qanaǵattanarlyq» dep baǵa­lap, tu­sy­na qalammen qol qoıǵan. Jalpy al­ǵan­da 35 bettik ǵylymı jumys ­myna­­­daı bólimderden turady: I. Kúndelikti ­qu­qyq­tardyń máni jáne ishinara jat ha­lyqtardyń quqyqtary týraly; II. Qyr­ǵyz-qazaq kúndelikti quqyqtary­nyń sı­pat­tamasy, qyrǵyzdardyń quqyq­­tyq da­mýyna ártúrli syrtqy yqpaldar; ­III. Ha­lyqtyq krımınalıstıka jáne ­aza­mattyq quqyqtyq qatynastar ­salasyndaǵy qyrǵyz kúndelikti quqyq­ta­rynyń keıbir erejeleri; IV. Tarıhtaǵy halyqtyq sot; V. «Dalalyq ereje» bo­ıynsha halyqtyq sotty uıym­dastyrý. Qorytyndy». Qorytyndy bólimi múmkin­diginshe halyqtyq sotty saqtaý men qaıta jańǵyrtý máselelerine arnalǵan.

J.Dosmuhamedovtyń kandıdattyq jumysynda qarastyrylǵan qazaqtar arasyndaǵy quqyqtyq erejeler men bıler soty máselesi dál osy kezeńde orys zertteýshileri asa qyzyǵýshylyq tanyt­qan máselelerdiń biri edi. Ǵylymı jumys­ta qazaqtardyń kúndelikti quqyqtyq má­selesi boıynsha jazylǵan Kraft­tyń («Sýdebnaıa chast v Týrkestanskom krae»), Dobromyslovtyń («Sýd ý kırgız Týrkestanskoı oblastı v XVIII ı XIX vekah»), Slovohotovtyń («Narodnyı sýd obychnogo prava kırgız Maloı Ordy») kólemdi tarıhı eńbekteri men jýr­naldarda jarııalanǵan Harýzın­niń, N.Maksomovtyń, Dıngelshted­tiń, A.Zýevtyń, taǵy da basqalardyń maqa­lalary, sondaı-aq D.Samokvasovtyń «Sbornık obychnogo prava sıbırskıh ınorodsev», Gýrlıandtiń «Stepnoe zakonodatelstvo s drevnıh vremen po XVII stoletııa» dep atalatyn zertteý eń­bekterin naqty atap kórsetedi. Degen­men, J.Dosmuhamedov atalǵan zert­teýlerdiń «kópshiligi alǵashqy tań qalý nátıjesinde jazylǵan, baǵalaý barysynda sýbektıvtilikke kóbirek oryn bergen, bul jaǵdaı olarǵa mańyzdy ǵylymı jumys sıpatynan qaraǵanda avantıýrızm sıpatyn beredi, sondyqtan bul jumystardaǵy neniń qara ekendigin naǵyz qazaq turmys tirshiligin biletin ǵalymdar ǵana jaza alady» degen tujy­rym jasaıdy. J.Dosmuhamedovtyń patshalyq bıliktiń qazaq halqy saıası sana-seziminiń qalyptasyp, onyń saıası kúreske ulasýyna barynsha keder­gi keltirip otyrǵanyn osy stýdenttik jyl­­darynda túsingenin ańǵarýǵa bolady. Sondyqtan ol óz eńbeginde quqyq máselesi boıynsha tereńirek zerttep, ǵylymı jáne kópshilik qaýym úshin qazaqtar arasyndaǵy qarapaıym quqyq­tyq qatynastardyń gýmandylyǵyn, tike­leı adam mártebesin joǵary ustaýyn jáne kelisimdilikke baǵyttalǵanyn shynaıy kórsetýmen qatar, qazaq memle­ket­tiliginiń quqyqtyq negizderi bolǵanyn, mádenıetiniń joǵarylyǵyn, sol kezeń­degi halyq arasyndaǵy orys saıasaty­nyń ozbyrlyqtaryn, erejelerindegi kem­shilikterin kórsetýge talpynys jasady.

Sondaı-aq eńbekte Muhamedjan Ty­­nysh­baevtyń «О́lim nemese ómir...» («Smert ılı jızn...») dep atala­tyn maqa­­lasyna silteme beredi. M.Tynysh­baevtyń bul maqalasy Sankt-Peterbýrg qala­synda shyǵatyn «Rassvet» gazetinde ja­rııa­lanǵan. Osy siltemede berilgen M.Tynyshbaevtyń maqalasy Jahansha Seıdalınniń «Túzemdik» laqap atymen «Peterbýrgskıe vedomostı», «Rassvet», «Mýsýlmanskaıa gazeta», «Rýs», taǵy da basqa basylym betterinde qalyń qazaqtyń sol kezeńdegi ózekti máseleleri, tereń tarıhy men baı mádenıeti týraly jarııalaǵan maqalalarymen tyǵyz baılanysta jazylǵan. Bul basylym betterinde jazylǵan qazaq tarıhy boıynsha qundy málimetter beretin maqalalar keńinen ǵylymı turǵyda zertteýdi qajet etedi.

Qaıratkerdiń keńes qýǵyndaýy ke­zin­de taǵylǵan aıyptarynyń biri de osy Alash qaıratkeri M.Tynyshbaev­pen ­baı­lanysty edi. Bul J.Dosmuhamedov­tyń «1932 jyly 20 sáýirde Qazaqstan OGPÝ Úshtiginiń «1921 j. Tashkentte M.Tynyshbaevpen birge astyrtyn uıym qurdy jáne Keńes ókimetine qarsy qımyl jasady» dep aıyp taqqan qaýlysymen Voronej qalasyna bes jyl merzimge jer aýdarylýy» (Tileshov E, Qamzabekuly D, «Alash qozǵalysy») stýdenttik jyldar­da bastalǵan patshalyq Reseı saıa­satyna qarsylyǵynyń aty ózgergen Keńes­tik bıligi saıasatyna da qarsy ıdeıa­las qaıratkermen birge bolǵanyn naq­tylaı túsedi.

Sonymen qatar J.Dosmuhamedov­tyń stýdenttik kandıdattyq jumys taqy­rybyn «Qazaqtyń ádet zańynyń negizgi uıǵarymdary jáne olardy júzege asyrýshy organ retindegi halyq soty» dep tań­dap alýynda Alash Orda úkimeti múshe­leri­niń biri, qoǵam qaıratkeri S.Sabataev­tyń yqpaly bolǵan sekildi. S.Saba­taev­tyń Máskeý Aýylsharýashylyq ıns­­tıtýtynda oqyp júrgen kezeńi men J.Dos­muhamedovtyń Imperatorlyq Máskeý ýnıversıtetinde oqýy tuspa-tus keledi. Bul olardyń arasynda tyǵyz qa­rym-qatynas bolǵanyn dáleldeı túsedi. Sonymen qatar mundaı pikir bildirýimiz­ge taǵy bir sebep – onyń stýdenttik kitap­shasynyń sońynda «Dosmýhamedov, ýl. Kar.-Sadovaıa 218, 11» degen qalammen ja­zylǵan J.Dosmuhamedovtyń meken-jaıy týraly málimet bar. Olar ózara baı­lanysta bolyp, J.Dosmuhamedovtyń atalǵan taqyrypta zertteý jasaýyna keńes berdi dep tujyrym jasaýymyz­ǵa negiz boldy. О́ıtkeni, 1899 jyly S.Sabataev dalalyq oblystardy zertteý­ge baǵyttalǵan F.Sherbına ekspedısııasy quramynda (Aqmola, Semeı, Torǵaı) tirkeýshi retinde qyzmet atqaryp, osy ekspedısııa quramynda qazaq halqynyń «Torǵaı oblysynyń keıbir ýezderi men basqa da dalalyq oblys aımaqtarynda qoldanylatyn aqsaqaldar soty men úsh­tik soty» týraly jınaqtaǵan materıal­dary negizinde zertteý maqalasyn jazady. Zertteý maqalasy «Torǵaı oblysy Qostanaı ýezi qyrǵyzdaryndaǵy aq­sa­qaldar soty jáne úshtik sot» dep atalady. Maqala 1900 jyly Imperatorlyq Más­keý ýnıversıtetinde qurylǵan Jara­tylystaný, antropologııa jáne et­no­grafııa áýesqoılarynyń Imperator­lyq qoǵamy uıymdastyrýymen jarııa­lanatyn «Etnografııalyq sholý» («Etno­grafıcheskoe obozrenıe») jýrnalynda shyǵady. S.Sabataev osy qoǵamnyń mú­shesi bolǵan. О́ıtkeni bul jýrnalǵa tek osy qoǵam músheleriniń ǵana maqalalary jarııalanyp otyrǵan.

S.Sabataev pen J.Dosmuhamedov eń­bek­teriniń taqyryptyq uqsastyqtary, zertteý jumysynda qarastyrǵan máse­leleriniń, jasaǵan tujyrymdarynyń úndestigi baıqalady. Degenmen, ekin­shisiniń ǵylymı negizde maman turǵysy­nan keńinen zerttelip jazylǵany anyq kórinedi. J.Dosmuhamedovtyń qazaq­tar arasyndaǵy qarapaıym quqyqtyq qatynastarǵa arnalǵan eńbeginde buryn kezdespeıtin jáne halyqtyń ádet-ǵur­pyna engen quqyqtyq erejeler men nor­malar shynaıy, aqıqı negizde sıpattalyp jazylady. Bul eńbek osy taqyryp boıynsha jazylǵan alǵashqy zertteý jumystarynyń biri jáne ózinen keıingi osy baǵyttaǵy zertteýlerge jol ashyp bergen ǵylymı jumys bolýymen qundy.

Sonymen qatar J.Dosmuhameduly atal­ǵan ǵylymı jumysynda HIH ǵa­syrda qazaqtar arasyndaǵy patshalyq saıa­­satty júzege asyrýdyń quralyna arnalǵan zańdyq erejelerdiń quqyqtyq qatynastardy retteı almaǵanyn sa­lystyrmaly túrde ashyp kórsetedi. Bul týraly «Qyrǵyzdardaǵy qazirgi sot ádil sot tóreliginiń qarapaıym elementterin qamtamasyz ete almaýda, munda tipti sot ta joq deýge bolady, munda tek sot she­shimin satatyn saýda ǵana bar» dep orys otarlaýymen birge kelip, el arasyna keńinen taralǵan jemqorlyqty synaıdy. Jemqorlyqtan qutylýdyń joly qazaqtyń eski quqyqtyq júıesin qalpyna keltirý ǵana emes, halyqtyq sot ınstıtýtyn zamanǵa saı qaıta jańǵyrtý dep usynys bildiredi.

Zertteý eńbek keleshekte qazaq tarı­hynyń beımálim tustaryn tolyqtyra túsetinine senimdimiz. Qaıratker tulǵa­nyń dıplomdyq jumysynda qarastyryp jazǵan máseleleriniń bári de ózekti, tarıhı qundy qujat ǵana emes, ardaqty qaıratkerlerimizdiń elin, jerin, máde­nıe­tin, ultyn júrekpen sezinip, janyn bere etken qyzmetiniń kózindeı. Atalǵan tarıhı qujatpen tanysa otyryp Alash azamattary qundy murasynyń qatparlary áli de zertteýdi qajet etedi dep tujyrym jasaýǵa bolady.

Muhtar ISAEV,

Qoja Ahmet Iаsaýı atyndaǵy

Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, PhD