Sýretti túsirgen Erbolat ShADRAQOV
Dástúrli eýropalyq nemese Reseı ǵalymdarynyń qalalar týraly kózqarasy burynǵy zamandaǵy kóshpelilerdiń qalalaryn zerdeleý, baǵamdaý, jasyn anyqtaýda qatelikke boı uryndyrady. Kóp rette kóshpelilerdiń qala mádenıetin eýrosentrıstik kózqarasta metodologııalyq turǵydan teris toqtamǵa kelse (kóshpelilerde qala mádenıeti bolmaǵan dep), patshalyq Reseı men keńestik ıdeologııa otarshyldyq saıasat yqpalymen sanaly turǵyda bekerge shyǵardy. Endeshe, buryn kóshpeliligi basym bolǵan eldiń qala mádenıeti týraly jańa konseptýaldy turǵydan kózqarasty qalyptastyrý qajettigi týyndaıdy. Bul máselede qala mádenıetimen aınalysatyn tarıhshylar kóshpeli sharýashylyqtyń erekshelikteri men tıimdiligine erekshe kóńil aýdarýy qajet. Kóshpeli mal sharýashylyǵy damýy úshin keńistik pen ýaqytty tıimdi paıdalanǵanda ǵana kóshpelilerdiń tirshilik etýi, ómir súrýi múmkin ekendigin esten shyǵarmaý kerek. Uly dalada kósh-qon, maýsymǵa baılanysty qonys, meken aýystyryp otyrý, qurǵaqty, jartylaı shóleıtti aımaqtardaǵy túrli klımattyq qubylysqa baılanysty mıgrasııalyq úderister, mine osynyń bári kóshpelilerde qalanyń basqasha túrde qalyptasýyna, damýyna yqpal etti. Al únemi kóship-qoný jaǵdaıynda bolatyn kóshpelilerge otyryqshy sharýashylyqtaǵylardyki sııaqty qalalar kerek pe? Árıne qajeti shamaly. Sol sebepti kóshpelilerde qala degende, ony erteden kele jatqan qazaq halqynyń sóz qoryndaǵy ólshemdermen ataǵanymyz durys. Ol ólshemderge, mysaly: «meken», «turaq», «óńir», «qonys» degen uǵymdar sáıkes keletini, ıaǵnı qala degende osy atalǵandar este turýy qajet.
Al osy buryn meken, turaq, óńir, qonystardy kóshpelilerdiń qala mádenıetine jatqyzsaq, olardyń tarıhyn qandaı metodologııaǵa súıenip anyqtaýymyz kerek? Árıne, ony matematıkalyq ádispen jyldardy sanap qoıa salýǵa bolatyn bastapqy ýaqytty belgileý óte qıynǵa soǵatyny anyq. Sondyqtan eldegi qalalar jasyn esepteýde mynandaı ǵylym salalaryn: geografııa, etnologııa, hronologııa, etnotoponımıka, jazba derekter, aýyzsha tarıhı ańyzdar men shejirelerdi keshendi turǵyda baılanystyryp, júıeleý arqyly nátıjege qol jetkizýge bolady.
Osyndaı kórsetilgen ádis-tásilder arqyly Saryrqanyń tórinde ornalasqan Qaraǵandy oblysyndaǵy Qarqaraly eldi mekeniniń tarıhyn anyqtaýǵa talpynys jasalǵanyn saralap kóreıik. Qarqaralynyń irgesi qalanǵan jylyn osy ýaqytqa deıin 1824 jylǵy sáýir aıyndaǵy patshalyq Reseıdiń qazaq jerin otarlaýdy jalǵastyrý barysynda Sibir qazaqtary dala gýbernatorlyǵynyń ákimshilik-aýmaqtyq ortalyǵy — stanısa, ıaǵnı áskerı bekinis retinde qalanǵan ýaqytynan bastaıdy. Egerde qazirgi tańda, osy 1824 jyldan bastap esepteıtin bolsaq, onda 2024 jyly Qarqaralynyń 200 jyldyǵyn atap ótý kerek bolady. Alaıda, qala tarıhyn bulaı esepteý ádildikke jatpaıdy.
2014 jyly Qarqaralynyń 190 jyldyǵyna arnalǵan «Qarqaraly qalasy: tarıhy men búgini» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensııasy ótti. Osy konferensııanyń alqa májilisinde baıandama jasap, Qarqaralynyń irgesi boı kótergen jylyn reseılik patsha úkimetiniń qala-bekinisin salý buıryǵynyń shyqqan ýaqytynan emes, óńirde ejelden meken etken rý-taıpalardy tarıhı-derektik turǵyda zertteý nátıjesinde olardyń el bolǵan, memleket qurǵan kezeńinen bastaý qajettigin aıtyp, usynys jasaǵan edik. Bul usynysty forýmǵa qatysýshylar qoldap, konferensııa sheshimine engizgen bolatyn. Sol ýaqyttan bergi jyldar ishinde arab, parsy jazbalary, qytaı jylnamalary, tól deregimiz bolyp tabylatyn kóne túrki rýnıkalyq eskertkishterdi, aýyz eki tarıh aıtý dástúri men tarıhı-epıkalyq jyrlardaǵy derekterdi jınaý, júıeleý jáne ǵylymı aınalymǵa keltirý arqyly Qarqaralynyń tarıhy týraly belgili bir toqtamǵa kelýge qol jetkizdik.
Endi osy zertteýlerdiń negizgi ǵylymı baǵyttary boıynsha qol jetkizgen nátıjelerin tezıstik turǵydan baıandaıyq.
Bizdiń dáýirimizdiń VIII-H ǵasyrlarynda Qarqaraly óńiri Qarlyq qaǵanatynyń quramynda (Qımaq qaǵanatymen shekaralas) bolǵan kezde onyń bıleýshisi Bilge Kúl Qadyrhan 840 jyly qaǵan ataǵyn alyp, táýelsiz memleketin qurǵan edi. Sodan bul memleket 100 jyldaı qaǵanat, keıin handyq túrinde mońǵol shapqynshylyǵyna deıin ómir súrdi. Qarlyq qaǵanatynyń bıleýshisi Bilge Kúl Qadyrhandy parsy jazba dereginde («Hýdýd al-Alem») keltirilgen Qyrqyrhanmen sáıkestendirýge bolady. Kórnekti shyǵystanýshy V.F.Mınorskıı atalǵan ortaǵasyrlyq shyǵarmany zerdeleı otyryp, Qyrqyrhan ordasyn qazirgi Semeıdiń ońtústik batysyna qaraı 350 km qashyqtyqtaǵy Qarqaraly qalasynyń turǵan jerimen sáıkestendiredi. Jalpy alǵanda, Qyrqyrhan ıeligi – Ertis, Balqash pen Alakól, Qarqaraly, Shyńǵystaý jáne Tarbaǵataı kiretin Ortalyq jáne Shyǵys Qazaqstan aýmaǵyn alyp jatty. Bul qazirgi Qarqaraly óńiriniń eli – qarlyqtardyń 840 jyldan bastap, táýelsiz memleket-qaǵandyq qurǵanyn kórsetedi.
Osy túrki dáýirindegi Qarqaraly óńiriniń qarlyq eliniń mekeni bolǵandyǵyna tereńirek toqtalaıyq. V.Radlov, Á.Marǵulan, V.F.Mınorskıı sııaqty irgeli ǵalymdar zertteýlerinde Qarqaraly óńirin erte zamanda qarlyqtardyń qonystanǵanyn, qarlyqty Qazylyq dep ataýdyń keńinen taralǵandyǵyn aıtqan. Sonymen qatar Qarqaraly, qarlyq ataýlarynyń bir «qar» túbirinen jasalǵany aıqyn. Kóne túrki tilinde bul túbir sóz kóbinese taý maǵynasyn beredi. Qarqaraly taýlaryn Qazylyq taýy dep te ataýy sonyń dáleli. Qarqaralyny «qazylyq» dep ataýynyń taǵy da bir ózindik sebebi bar. Qarqaraly jáne qarlyq ataýlaryndaǵy «qar» túbirin ataqty lıngvıst, túrki, mońǵol, manjur tilderi boıynsha maman-ǵalym A.V.Dybo eski túrki tilinde «qaz» bolǵandyǵyn dáleldegen. Sondyqtan «qazylyq» – Qarqaralynyń kóne túrki tilindegi ataýymen sáıkesetindigi shyndyqqa keledi. Onyń ber jaǵynda, ertedegi arab kartalarynda (ál-Istahrı) Qarlyq memleketiniń jerin birde «harlýhııa», birde «hazlajııa» («qazylyqtyń» bir nusqasy retinde) dep kórsetkeni de belgili. Qarqaraly taýlaryn Qazylyq dep ataý erteden belgili. Bul ataý «Qorqyt ata» dastanynyń qalyptasý kezinen bastap, HH ǵasyrǵa deıin jıi aıtylyp júrgen. Oǵan «Qorqyt ata» kitabyndaǵy «Qazylyq uly er Júgenek» jyry men HIH ǵasyrda ómir súrgen qazaqtyń aqyny Kúderiqoja Kóshekulynyń «Qarqaraly – Qazylyq» atty tolǵaý jyry kýá bola alady: «Qarqaraly – Qazylyq, jatatuǵyn jazylyp», dep aıtylsa, Buqar jyraýda: «On eki Qazylyq, Oı Túndik, Shaýyp shyqtym beleńge», delinedi. Sol sebepti «Qazylyq» – Qarqaraly taýlarynyń ejelgi ataýy jáne «qarlyq» sóziniń sınonımi retinde qarastyrýǵa múmkindik beredi.
Qarlyqtardyń tegi ejelgi túrkilerdiń úsh taıpalyq birlestigi bolyp, VII ǵasyrda tarıh sahnasyna shyqqan. Bul úsh qarlyq taıpalyq birlestigin qazaq shejiresimen baılanystyrsaq mynandaı toqtamǵa kelýge bolady. Qarlyqtardyń basty taıpasy moýlo~bolat – Arǵyn ishindegi Bolatqoja atasynan taraıtyn qarakesekter. Qarlyqtardyń ekinshi bir iri taıpasy - «chıgıl» (chıgıl ~ shigil ~ shekli ~shekti) Kishi júzdegi qarakesekterdiń úlken taıpasy – shekti (shómen, shómekeı). Úshinshi taıpasy – «tashılı» (tashılı~ tashlyk~ tasty~ taz), ıaǵnı Kishi júzdegi Baıulyna jatatyn taz rýy. Taz shejiresi boıynsha Kishi júz qarakesekteriniń atasy bolyp tabylatyn Qydyrqojanyń balasy, ıaǵnı 840 jyly ózin qaǵan dep jarııalaǵan qarlyq qaǵany Bilge Kúl Qadyrhannyń urpaǵy. Budan shyǵatyn qorytyndy: túrki dáýirindegi tarıh sahnasyna shyqqan úsh qarlyq taıpalyq birlestigi negizinen, qazaqtyń Orta júzi men Kishi júz qarakesekteriniń áýelde bir el bolyp, úsh qarlyq taıpasyn quraǵandyǵyn kórsetedi.
Joǵaryda jasalǵan taldaýlar: arab-parsy jazbalary, qytaı jylnamalary, kóne túrki jazba eskertkishteri (bitiktastaǵy rýnıkalyq jazýlar), tarıhı epıkalyq shyǵarmalar ( qazaq shejiresi jáne aýyzsha tarıh aıtý dástúrindegi derekterdi salystyrmaly turǵyda júıeleý, olardy ǵylymı aınalymǵa keltirý nátıjesinde múmkin boldy. Onyń tolyq mátini 9 maýsymda Qaraǵandyda, Ortalyq Qazaqstan akademııasynyń uıymdastyrýymen ótetin «Atyńnan aınalaıyn Qarqaraly» atty halyqaralyq konferensııada baıandalyp, materıaldar jınaǵyna engiziledi.
Joǵaryda atalǵan ǵylym salalary boıynsha keshendi zertteýlerdiń nátıjesinde tómendegideı qorytyndyǵa qol jetkizgenin aıtýǵa bolady:
-geografııalyq ornalasý turǵysynan Qarqaraly óńiri ortaǵasyrlardaǵy qarlyq túrkileriniń mekendegen jerimen sáıkes keledi. Oǵan arab-parsy tilindegi «Hýdýd al-Alem», ál-Istahrı shyǵarmalaryndaǵy «Qyrqyr han», «Hazlajııa» týraly derekter dálel.
-etnostyq quramy jaǵynan ortaǵasyrlyq Qyrqyrhan ıeliginiń turǵyndary bolyp esepteletin qarlyq rý-taıpalary qazirde Qarqaraly óńirinde turatyn qazaq rýlarynyń shejiresimen tikeleı baılanystylyǵy jáne olardyń tolyq sáıkesetindigi aıǵaq;
-hronologııa turǵysynan, ıaǵnı Qarqaraly óńiriniń qarlyqtardyń tarıh sahnasyna shyqqan kezi men olar qurǵan memlekettiń ýaqytymen, bıleýshileriniń attary men tıtýldary (840 jyl,Bilge Kúl Qadyrhan qaǵan, «elteber») saı keletini aıshyqtaldy.
-etnotoponımıka ǵylymynyń salasy boıynsha rý-taıpa ataýlarynyń jer-sý attarymen baılanystylyǵyn Qarqaraly óńiri men qarlyqtardyń mekenderindegi jer, taý attarynyń (Hazlajııa, Qazylyq – Qarqaraly taýlary) bir-birimen sáıkes kelýin de aıta ketken jón.
Mine osyndaı, san túrli, bar derekterdi taldaý, jan-jaqty júıeli qarastyrý nátıjeleri ejelden jeriniń de, eliniń de bir bolǵanyna oraı, Qarqaralynyń irgesi qalanǵan jylyn Qarlyq bıleýshisi Qyrqyrhannyń qaǵan bolǵanyn jarııalap, memlekettiligin qurǵan ýaqyttan, ıaǵnı 840 jyldan bastalýy kerek degen tujyrymǵa keltiredi. Kezinde Shyǵys Túrik qaǵanaty janqııarlyq kúrespen Tan ımperııasynan táýelsizdigin alǵanda Tonykók abyz: «El de el boldy» – dep memleket qurylǵanyn ózine arnalǵan bitiktasta jarııa etken edi. Sol sııaqty 840 jyly Qarqaraly óńirin ejelden mekendegen qarlyq eli de óz memleketin qurǵan el boldy.
Osydan segiz jyl buryn Qarqaralynyń 190 jyldyǵyna arnalǵan konferensııadan keıin «Qarqaraly – Qazylyq» kitabymda qala tarıhyn bizdiń dáýirimizdiń 840 jylynan bastaý qajettigi boljammen aıtylsa, endi sodan bergi júrgizilgen keshendi zertteýler qorytyndysy osy atalǵan ýaqyttyń durystyǵyn qýattaıdy. Sondyqtan Qarqaralynyń tarıhyn patshalyq Reseıdiń otarlaý maqsatynda shyǵarǵan buıryǵynan bastap emes, qazaq eliniń tól tarıhynyń derekterine súıene otyryp, onyń baıyrǵy turǵyndarynyń el bolyp, memleket qurǵan kezinen, ıaǵnı bizdiń dáýirimizdiń 840 jylynan bastalsa bul máselede de tarıhı ádildik ornap, halyqtyń da qalaýy júzege asar edi. Sonymen birge, qazaq elindegi basqa qalalardyń da tarıhyn anyqtaýda úlgi bolary anyq.
Sataı SYZDYQOV,
UǴA Qurmetti akademıgi,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ janyndaǵy «Eýrazııa tarıhy men mádenıetin zertteý» ortalyǵynyń dırektory
