– Aqyn Esenǵalı Raýshanov birde: «Men kópbalaly otbasynda óstim. Segiz ul, tórt qyz – aǵaıyndymyz», dep edi. Ol kisiniń boıyndaǵy jomarttyq, jaıly minez-qulyq sol tárbıeden shyǵar dep oılaımyn. Ákeńiz otbasy jaıynda jıi aıtýshy ma edi?
– Árıne, estip óstik. Atam Ábdijapbar hat tanyp, el syılaǵan qajynyń nemeresi bolǵan. 1937 jyly keńes ókimeti Aqtóbe óńiriniń Baıǵanın aýdanynda osy Ábdijapbar atamdy «halyq jaýy» dep aıyptap, otyz jylǵa Sibirge, Belomor kanalyn qazýǵa jer aýdarǵan, al Áýehan ájemniń ákesin atyp tastaǵan. Onyń «aıyby» – Pir Beket atanyń belinen taraǵany, supylyǵy, hat tanyǵandyǵy edi. Degenmen atam men ájem óz taǵdyrlaryna jasalǵan ádiletsizdikke tabandylyq tanytyp, jetim-jesirge, kem-ketikke kómegin aıamaı, on eki balaly úlken otbasyn quryp ǵumyr keshti. Ákeme osy jaqsy qasıetter úlgi bolyp, boıyna sińirip ósti. Jomarttyǵy haqynda aıtatyn bolsam, ol – adal eńbek ete júrip, aldyna muqtaj bolyp kelgen jandarǵa qol ushyn berip ótti. Osyǵan oraı «Qustar – bizdiń dosymyz» atty kitabyndaǵy aqsuńqar qusyna ákemdi teńegim kelip otyr. Jemin ózi taýyp, adaldap jeıdi, ıaǵnı halyq maqaly aıtatyndaı: «Quzǵyn basyp jeıdi, aqsuńqar shashyp jeıdi». Tapqanyn astyna basyp, jartysyn kómip qoıyp, onysy borsyp, sasyp, aýrý taratyp jatatyndaı emes, qonsa – kórkimen kóz toltyrardaı, aq júzdi abyroıly, ushsa – asqaq samǵap aspanda, túý bıikte júrer edi. Bunyń túp tórkini: qasyndaǵy ózine qorek taba almaıtyn, qabiletsiz, ıkemsiz qustar aqsuńqardan shashylǵan asty qorek etip, aqsuńqardyń arqasynda kúnin kóredi degendi aıtqym kelip otyr.
– Ákeńizdiń óleń jazatynyn, sóz zergeri ekenin alǵash bilgende qandaı kóńil kúıde boldyńyz?
– Bizdiń úıde aqyn-jazýshylar jınalyp, óleńder oqylyp, dombyramen kúıler oryndalatyn. Kózimizdi ashqaly kórgenimiz – qazaq, álem kórkem ádebıetinen turatyn kitaphana. Ákem bizge Ilııas Jansúgirovtiń «Qulagerin» jatqa oqyp beretin. Ábish atam, Farıza apam, Sherhan Murtaza ata, Tumanbaı atam, Qadyr atam, Syrbaı atam, Hamıt atam, Qýandyq Shańǵytbaev ata tárizdi tarlan tulǵalardyń mańdaıymyzdan sıpap: – Á, aınalaıyn, Esentaı, Esenjanymnyń qulynysyń ba? Baqytty bol! – deıtin. Ákem, dál osy kisilerden rýhanı pana izdedi jáne ony tapty da. Sebebi ol kezde ádebıette meıirimdi kisiler kóp edi. Bul kisilerdiń rýhanı shoqtyǵy óte bıik boldy. Qazaq ádebıetiniń baǵyna bitken dana tulǵalar, ákemniń talantyn tanı bilgen, qazaqqa tán jupar, jumsaq minezdi kemeńgerler edi. Esenǵalı Raýshanovqa dál osynaý asqar taýdaı, ary taza aǵalar men apalar úlgi boldy. О́kinishke qaraı, ómir bar da – ólim haq! Osy dana tulǵalar baqıǵa attanǵan saıyn ákemniń olarǵa degen saǵynyshy óse berdi, jany qulazydy... Endigi jerde biz ákemizdi saǵynǵanda, óleńderin oqyp, quran-hatym arnap, Keńsaı zıratyna kóterilip, ákeme, atalarymyzǵa baryp, sherimizdi tarqatyp qaıtamyz... Astanaǵa barǵanda Ábish atam men Farıza apanyń jatqan jerine baryp, zııarat etemin.
– «Qara baýyr qasqaldaq» óleńi jaryqqa shyqqan soń, tez taraldy, tipti Jeltoqsanǵa qatysty gımnge aınaldy. Aǵa el taǵdyry ulttyq máseleler tóńireginde otbasynda aıtýshy ma edi?
– Iá, «Qara baýyr qasqaldaq» óleńi ákemniń jeke ómirin tozaqqa aınaldyrdy, biraq ol týraly eshýaqytta tis jaryp bizge aıtpaǵan. Osy óleń de, «Sholpan Juldyz týǵansha» atty kitaby da úsh jyl boıy tergeýde boldy, ákemdi túngi saǵat eki men úshtiń aralyǵynda alyp ketip, tergeý jumystary júrgiziletin. Bul týraly anamnan estidik, barlyq jaǵdaıdy ol árıne jaryna aıtyp beretin. Ákeme qoqan-loqy jasalǵany ekibastan belgili. Atap aıtqanda: «Sholpan Juldyz týǵansha» kitabyń eshqashan basylmaıdy, sebebi «Qara baýyr qasqaldaq» óleńiniń astary bar, ol – tunyp turǵan saıasat, oǵan qosa mektep jasyndaǵy eki balań qazaq mektebinde bilim alyp júr, óziń «halyq jaýynyń» balasysyń, basqa qandaı dálel qajet? Saǵan da «halyq jaýy» degen aıyp taǵamyz!» degen yńǵaıda azamattyń saǵyn syndyratyn áńgimeler júrgizilip otyrǵan.
Ákemdi 1986 jyldyń jeltoqsanynda qyrshynynan qıylǵan, joǵary oqý oryndarynan ádiletsiz shyǵarylǵan qyz balalardyń ómiri tolǵandyrdy. Qaı áke qyzyn jaman bolsyn deıdi. Ár qazaq qyz balasyn: «Aınalaıyn, qyzym, seniń, tabanyńa kirgen shóńge meniń mańdaıyma kirsin», dep ósiredi. Al endi qyzdardy ıtpen qýyp, shashynan tartyp, tuqymyń taralmasyn degen aram pıǵylmen muzǵa otyrǵyzyp, tirileı kómgendi kórgen aqyn moraldyq tepe-teńdikti qalaı saqtaıdy, árıne, qaǵaz betine sher bolyp óleń joldarymen túsiredi.
– Esenǵalı aǵanyń qus kelgendegi, qus qaıtqandaǵy kóńil kúıi kóbinde tamasha óleń bolyp, qaǵaz betine túsedi. Jazýdan sharshaǵanda qalaı demalatyn?
– Ákem jazarda shabyttanyp, ádebı, ǵylymı zertteý jumystaryn óte kóp júrgizetin. Isine tııanaqty bolatyn. Jazýdan sharshamaıtyn. Deı turǵanmen, jazýyn támamdaǵanda ákem: «Men keremet dúnıe jazdym, qulynshaqtarym», dep, bizge, anamyzǵa oqyp beretin. Biz qyzyǵyp, suraq qoıa bastasaq, túp tamyrynan bastap, jik-jigimen bólshektep, túsindirip beretin. Almatydaǵy Hamıt atamyzdyń atyndaǵy jaǵalaýda nemese Esentaı ózenderiniń jaǵasynda, ıa bolmasa tabıǵat aıasynda ákemdi jıi kezdestirýge bolatyn edi. Sebebi qustardyń daýysyn muqııat tyńdap turyp, olardyń ataýyn, ıaǵnı qaı qus ekenin dál taýyp aıtatyn. Qaýyrsyndarynyń tús erekshelikterine deıin aıtyp beretin edi.
– Bir baıqaǵanym, ol kisi balajan kisi bolatyn, bir jerlerde qasymdaǵy qyzymdy erkeletip, keıde tátti al dep aqsha bergenin talaı ret kórgenmin, bala kúnińizde ákeńizge erkeledińiz be?
– Ákem bizdi, ıaǵnı balalaryn tárbıeleý maqsatynda erekshe erkeletetin, biraq uryspaıtyn. Biz qazaq tiliniń tamyryna balta shabylǵan zamandaǵy qazaqtyń mańdaıyna bitken Sh.Ýálıhanov atyndaǵy № 12 jalǵyz qazaq mektebine baryp bilim aldyq, úıimiz birinshi Almatydaǵy Máskeý aýdanynda edi, al mektep qazirgi Bógenbaı batyr men Qonaev kósheleriniń qıylysynda ornalasqan. Osy qashyqtyqty eńserý úshin tańǵy altydan turyp aıaldamaǵa baramyz, sabaǵymyz segiz jarymda bastalady, úlgerýge mindettimiz. Keshiksek, ákemizdiń jumysyna múǵalimder kezekkezek habarlasyp, mazasyn alady. Sol úshin namysqa tyrysamyz. «Balapanym – balpaǵym, qozynyń júni – qalpaǵym, turyńdar, sabaqtaryńa keshigesińder», – dep úlken ápkem ekeýmizdi aıaldamaǵa ákem ózi shyǵaryp salady. Bir kúni men uıqyly-oıaý turyp:
– Papa, nege úıdiń qasyndaǵy orys mektebine barmaımyz, qazaq mektebi alys qoı? – dep edim:
– Ana tiliń – aryń bul,
Uıatyń bop tur bette.
О́zge tildiń bárin bil,
О́z tilińdi qurmette! – dedi de:
– Bul kimniń óleńi? – dep surady. «Qadyr Myrzalıev atamnyń», dep ápkem ekeýmiz jarysa shar ettik. Qar tizeden jaýyp tur. Soǵan qaramastan, mekteptegi sabaǵymyzǵa úlgerý úshin qalyń qardy ombylap júgirip kelemiz. Mektepke jetken soń ákem bizge: «Al endi mektepke baryńdar, sabaqty beske oqyńdar», dep erkelete turyp, ne maqsatpen mektepke baryp, sonsha qashyqtyqty kúnde eńserip júrgenimizdi tórt joldyq óleńmen túsindirip, sanamyzǵa quıyp berdi. Bul – psıholog áke, genıı áke! Sol kúni mektepte synyp saǵaty bolyp, oqýshylardan: «Ne úshin mektepke kelip júrsiń?», degen saýalǵa jaýap alyndy. Oqýshylar: «Lenın atam úshin sabaqqa kelemiz», dep jaýap berdi. Al meniń óz ıdeologim boldy: ol – ózimniń Qadyr Myrza Áli atam jáne genıı ákem, maqtanyshym edi. Bul – shyn mánisinde erkelik emes, qazaq mektepteri nege az degen protest edi. Al ákem dál osy sıtýasııany basqasha qabyldaý ádisin úıretti: baryna qanaǵat etý. Esesine sabaǵymyz bitken soń ákemniń jumys keńsesine baryp, qazaq ádebıetiniń irgesin qalasqan danalardyń kózin kórip, baspahanadan endi basylyp shyqqan kitaptaryn qoltańbasymen syılyqqa alyp, úıge kele sala oqı bastaıtynbyz. Bul naǵyz baqyt edi!
– Ákeńizge talant, abyroı, baq qatar qondy desek artyq emes shyǵar. Al ol kisiniń oryndalmaǵan armany bar dep oılaısyz ba?
– Aqyn, qalamger retinde aıtaryn tolyq aıtyp, núktesin qoıyp ketti dep aıta almaımyn. Sebebi ǵumyry orta tusqa jetkende qolynan qalamy túsip, baqıǵa attanyp ketti. Ákemniń josparlary óte kóp edi. Birinshi jospary: «Arýz – óleń ólshemderi» degen bar. Sol boıynsha úlken tanymdyq dúnıe jazsam, dep josparlady. Materıaldar jınaqtady. Ekinshi jospary: «ádebıet teorııasyn jańa kózqaras, jańashyl sıpatta jazyp shyǵaramyn», dep aıtqan bolatyn.Úshinshi eń mańyzdysy: Shekspırtaný mektebin ashamyn dep josparlap qoıǵan. Ákem Ulybrıtanııaǵa baryp, aǵylshyn tilin joǵary deńgeıde meńgerip, Shekspırdi túpnusqada oqyp, Shekspırdiń eńbekteri – tunyp turǵan gýmanızm, bul – ujymdyq eńbek degen tujyrymǵa keldi. Sondyqtan ákem aǵylshynnyń «snob» professorlarymen sóz maıdanyna túsip, Shekspır eńbekterin talqylaǵan. Tákappar aǵylshyn oqytýshylary keshegi «halyq jaýynyń» balasy Raýshanov Esenǵalıǵa tańyrqap, muqııat tyńdap, qaıran qalyp: «Ser, siz, Ýılıam Shekspırdiń eńbekterin joǵarǵy dárejede zerttegensiz, bul – biz úshin mártebe», degen. Ákem dál sol professorlardan talaı leksııa oqýǵa shaqyrtý alǵan...
Eldiń, ulttyq ádebıetimizdiń taǵdyryna alańdap ketti, ol shyn! Árıne, qazaqtyń o bastan tóbesine kóterip saqtap kelgen tórt qasterli uǵymy bar, olar: ar-uıat, ıman, obal, saýap. Sońǵy otyz jylda osylardyń tamyryna balta shabylyp keldi, oǵan qosa tórde otyrǵan basshylardyń bas-bastaryna bı bolyp kelgenin aıtar bolsań, qazaqqa senen asqan dushpan joq. Iá, Qazaqstannan kóship ketýge bolar edi, átteń, jer betinde qazaq kóp, biraq Qazaqstan – bireý. Ony kimge tastaımyz? Jat ishindegi jalǵyzdaı Qazaqstan...Ákem: máskeýlikterdiń «Detı Arbata» deıtini sekildi, qazaq zııalylarynyń bir toby bar. Jazýshylardyń balalary, qansha aıtqanymen, ózge jurttan erekshelenip turatyny ras. Olardyń kózin ashqannan kóretini – kitap. Bala tárbıesine mán bermegen jazýshylar kemde-kem. Sodan da bolar, olar aspannan túsken Tórt kitaptaǵy «Urlyq qylma, ótirik aıtpa, qaıyrymdy bol» degen qaǵıdalardy shyn osylaı bolýǵa tıis dep oılap erjetedi, dep, osy oraıda, otanymyzǵa adal qyzmet etip júrgen Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jaıynda rızalyqpen aıtyp otyratyn.
– Qazaq qalamgerleriniń ishinde shetelge kóp barǵandardyń biri – sizdiń ákeńiz. Jer aralap, el kórý saparyn aldyn ala josparlaı ma, joq, álde kenetten be?
– Iá, ákemniń óz saparyn aldyn ala josparlaıtyn da, aıaq asty saıahattaıtyn da kezi boldy. Shabyty kelgende saparǵa attanyp ketetin edi, árıne, zertteý maqsatynda. Atap aıtqanda, «Kappodokııa» pesasyn jazar aldynda zertteý jumystaryn júrgizip, Túrkııa eline sapar shekti, «Sıseron» pesasyn bastarda da Rımge saıahattady. Parıj qalasyndaǵy Ivan Býnınniń turǵan úıine, qabir basyna baryp taǵzym etti. Sodan shabyttanyp, osy tulǵa týraly esse jazyp, Reseı Jaratylystaný ǵylymdary akademııasy Prezıdıýmynyń sheshimi boıynsha, I.A.Býnın atyndaǵy qurmetti kúmis medalmen marapattaldy. Ý.Shekspırdiń «Gamletin» aǵylshyn tilinen erkin aýdarýǵa kiriser aldynda Dat eli men Ulybrıtanııaǵa sapar shekti, Djýzeppe Verdıdiń «Aıda» pesasyna kiriserde Mysyr men Italııa memleketterine baryp, kózben kórip, qolmen ustap, aqyndyq shabyttaný maqsatynda jospar qurǵan edi. Arab tilinen qazaq tiline Paıǵambarymyz Muhammed (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) hadısterin aýdaryp, kitap etip basyp shyǵardy. О́zbek klassıgi Hamza Nııazıdiń óleńderin ózbek tilinen tikeleı aýdaryp, muny da jeke kitap etip shyǵardy. Ortaǵasyrlyq tarıhı tanymdyq jádiger «Temir jarǵylary» da tuńǵysh ret qazaq tilinde Esenǵalı Raýshanov tárjimasymen sóıledi.
– Ol kisi barǵan elderinde kórikti jerlerdi emes, kóne qorymdardy, beıitterdi aralaıdy, bunyń syry nede dep oılaısyz?
– «Jańa jerler, jasyl kólder shaqyrady qol bulǵap», dep Tumanbaı Moldaǵalıev atam jyrlaǵandaı, buryn bolmaǵan jerińizdi múmkindiginshe kóbirek aralap, tereńirek bilgińiz keletini áý bastan túsinikti. Al eger saıahattap barǵan eldiń kóne beıitterin aralaýdy unatsańyz, siz – meniń ákemniń dosysyz. Onda tylsym kúsh baryn ákem keremetteı sezingen. «Moladan qorqýdyń esh keregi joq» degen ákemniń oıymen kelisemin. Arýaqqa taǵzym etip, qulpytasyndaǵy jazýlaryn muqııat oqyp, sol eldiń talaı jaısańdary men narqasqalarynyń máńgilik oryn tapqan eski qorymdaryn aralap júrý – ol da bir rýhanı serýen. «Sheńgel de óz jerinde gúldesin» degen halyq danalyǵy bar dep ákem aıtýshy edi. Biz de ákemizge Keńsaıǵa zııarat etip barǵanda, talaı narqasqalardyń sońǵy turaǵyn kózben kórip, Táńirdiń bizge basý aıtqany dep, ómirdiń máńgi emes ekeniniń aıǵaǵy dep qabyldaımyz, sondyqtan ar-uıat, ıman, obal, saýap degen osynaý qasterli uǵymdardy saqtap júrýge ózimdi tárbıeleımin.
– Sizderge eń jıi aıtatyn sózi qandaı edi?
Birinshi, «Kitap oqyǵan adam – eń baı adam!». Ekinshi, «Ár qazaqtyń úıinde «Abaı joly» romany bolýy mindetti, bul kitapty ýaqyt ótken saıyn qaıta oqyp, oı túıip turý kerek!». Úshinshi, «Nadan bolmaýdyń bir amaly bar – kórkem ádebıetti kóp jáne jıi oqý kerek!».
– Naǵyz dostary kimder?
– Rýhanı dostary – úıdegi kitaphanasyndaǵy kitaptary, ol sózsiz!
– Qazir siz ákeńizdiń jolyn jalǵap, «Jazýshy» baspasyn basqaryp otyrsyz, baspanyń alda qandaı josparlary bar?
– Ákemizdiń sońǵy shırek ǵasyrlyq ǵumyry «Jazýshy» baspasymen tikeleı baılanysta ótti. Naryqtyń bastapqy kezinde tolarsaqtan saz keship, toqyrap qalǵan baspanyń qısaıǵan shańyraǵyn qaıta tiktep, qalpyna keltirip qana qoımaı, jańa jaǵdaıǵa beıimdep, nyq turǵyzýǵa eńbegin sińirdi. Qazaq ádebıetiniń qara shańyraǵy atanǵan úlken ordanyń atyn asqaqtatty. Ákem basqarǵan shırek ǵasyr ishinde baspadan ulttyq ádebıetimizdiń klassıkterinen bastap jas talanttarǵa deıingi birneshe júzdegen aqyn, jazýshy, ǵalym, mádenıet jáne óner qaıratkeriniń zamana rýhyna saı jańa kitaptary joǵary polıgrafııalyq sapada jaryq kórip, elimizdiń kitaphanalary men oqyrmandarynyń qolyna tıdi. Endi, mine, sońǵy eki jyl ishinde, áke amanatyn alǵa alyp júrý paryzy otbasynyń, ákemniń ornyndaǵy baspa dırektory retinde qyzy – meniń moınyma júktelip otyr. Jaýapkershilikti shamamnyń kelgeninshe kóterýge, áke isin jalǵastyrýǵa kúsh salyp kelemin. «Jazýshy» baspasynyń atyna saı josparlary da, mindeti de qazaqtyń talantty jazýshylarynyń eńbekterin, kórkem ádebıetterdi basyp shyǵarý. Memleket tarapynan úzbeı qoldaý kórsetilip otyrsa, bul ádebıetke degen úlken qamqorlyq bolar edi. Al ákemniń sońǵy josparlaryna qatysty aıtatyn bolsam, Aqtóbe oblysy teatrynyń usynysy boıynsha «Edige» dastanyna negizdep sahnalyq dúnıe jazbaqshy boldy, óte kóp daıyndaldy. Baýyrjan Babajanulynan kórkem qaraqalpaq nusqalaryn, ǵalymdardyń zerttegen túrki nusqalaryn da aldyrtyp izdengen edi. О́kinishke qaraı, bul jospary tolyq oryndalmaı qaldy. Ábish Kekilbaev atamyzdyń jıyrma tomdyq eńbekterin basyp shyǵarýdy Klara apamen birigip otyryp jınaqtap, pysyqtaǵan bolatyn. Ol jumystar óz kezegin kútip tur. Ábish atanyń amanaty ákeme júktelip, ákemniń amanaty maǵan júkteldi... Jalpy, qazaq halyq aýyz ádebıeti týyndylarymen sýsyndap ósetin Ádiletti Qazaqstannyń jas urpaǵy boıyn aramdyqtan alshaq ustaıtyn bolady degen ıdeıamen, baspadan «Jeti ǵasyr jyrlaıdy», «Batyrlar jyry» jáne «Qazaq ertegileri» atty eki-eki tomnan turatyn týyndylardy basyp shyǵardyq. Ákem «Jazýshy» baspasynan basylyp shyǵatyn oqýlyqtardyń ǵylymı deńgeıde jazylýyn, baspahanalyq sapasy joǵary bolýyn jeke ózi qadaǵalaıtyn. Osy azamattyq boryshty abyroımen atqardy.
«Jazýshy» baspasy – eń alǵash 1997–1998 oqý jyldarynan bastalǵan jańa býyn oqýlyqtar daıyndaý isine belsene atsalysyp, atap aıtqanda, ózbek tilindegi mektepter úshin túpnusqa jáne aýdarma oqýlyqtardy ázirleýge mamandanǵan birden-bir baspa. Baspa bul jyldary ózbek tildi maman aýdarmashylar tobyn qalyptastyryp, mekteptermen tyǵyz baılanys ornatty. Oqýshylar, ata-analar, muǵalimder tarapynan osy jyldar kóleminde baspa ónimderine eskertpe, syn materıaldary bolǵan emes. Aýdarmashylyqpen ǵana shektelmeı, ustazdar ujymdaryn ádisnamalyq kómektermen qatar tildik baǵyttaǵy járdemshi quraldarmen de qamtamasyz etip keledi. Sonymen qatar E.Raýshanov akademık S.Qasqabasov, R.Álmuhanovamen birigip, 6, 8-synyptar úshin qazaq mektepterine arnalǵan «Qazaq ádebıeti» oqýlyqtaryn jazdy, osy abyroıly jumysyn jalǵastyrýdy kózdep otyrmyz.
Áńgimelesken
Dúısenáli ÁLIMAQYN,
«Egemen Qazaqstan»
