Jalaý Myńbaıuly Túrkııada ardaqtaldy

Ol Qazaq atqarý komıtetin (KırSIK) 1925-1927 jyldary basqardy. Buǵan deıin de qaıratker saıası mekteptiń bel-belesinen ótken edi. Bul ýaqyt – ultymyz úshin de, keńes ókimeti úshin de asa jaýapty ári aýyr jyldar-tyn. Qanshama bilim men mádenıet oshaqtary ashyldy, jańa astana turǵyzylyp, odaq ortalyǵy men respýb­lıka arasyndaǵy baılanys­ta óńirdiń múddesin qorǵaǵan qaǵıdatshyl ustanym ornyqty. Ekonomıkalyq qıyn kezeńde qazaq ult teatrynyń, tuńǵysh joǵary oqý ornynyń paıda bolýy – osy shaq. Qaıratker qosymsha «Aýyl tili» gazetin basqaryp, biraz rýhanı bastamalar da kóterdi. Sonymen birge ólkelik partııa basshylyǵyna F.Goloshekınniń kelip, respýb­lıka bıligin – tyǵyryqqa, halqyn apatqa aparatyn saıa­sat júrgize bastaıtyny da osy kez. Jalaý Myńbaıuly, Smaǵul Sadýaqasuly, Sultanbek Qojanuly el basyna tóngen osy náýbetti tereń sezinip, saıası ustanymyn aıqyn kórsetti. О́kinishke qaraı, munyń sońy olardyń úlken saıasattan shet­tetilýine, tipti qaıǵyly qazasyna deıin ulasty.

Byltyr Táýelsizdik kúni qar­sańynda L.N.Gýmılev atyn­daǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde Jalaý Myńbaıulynyń eńbegi men qaıratkerligine arnalǵan halyqaralyq ǵylymı konferensııa ótip, oǵan qatysqan ǵalymdar, saıası qaıratkerler, depýtattar, Mańǵystaý óńiriniń zııalylary, urpaǵy osy tulǵany Túrki dúnıesi aıasynda nasıhattaýdy qararǵa engizgen bola­tyn. О́ıtkeni Jalaý Myńbaıuly 1916-1917 jyldan Mustafa Shoqaımen qarym-qatynas ornatyp, Túrkistan avtonomııasyn qurý qozǵalysynan shet qalmaǵan. Sonymen birge ol – túrikshil qaıratkerdi Fort-Shevchenko arqyly emıgrasııaǵa shyǵaryp salý­shylardyń biri. Qazaq jeri arqy­ly emıgrasııaǵa ketken bash­qurt qaıratkeri Ahmet Zákı Ýálıdıge de qolaıly jaǵdaı týǵyzǵan. Sonymen birge Ánýar pasha Túrkııadan Ortalyq Azııa ulystaryn bolshevızmnen azat etemin dep kelgende, onymen de jolyqqan. Túrkimenstannyń qalyptasyp-damýynda, Qazaq­stanmen ornyqty baılanys ornatýynda da Jalaýdyń róli erekshe.

Osy jyly 2-3 maýsymda Túrkııa Respýblıkasynyń astanasy Ankara qalasyndaǵy Qajy Baıram Ýálı ýnıversıtetinde «HH ǵasyrdyń 20-30 jyldaryn­daǵy Túrki álemi jáne Jalaý Myńbaıuly» atty halyqaralyq ǵylymı konferensııa ótti. Is-shara­ny atalǵan ýnıversıtettiń Eýra­zııa jáne túrki álemi ǵylymı ortalyǵy men L.N.Gýmılev atyn­daǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýty, sondaı-aq Mań­ǵystaý oblysy ákimdigi men qaıratker atyndaǵy qoǵamdyq qor birlesip Túrkııadaǵy Qazaqstan elshiliginiń qoldaýymen ótkizdi.

Qajy Baıram ýnıversıte­tindegi ǵylymı jıynda resmı uıymdardan TÚRKSOI bas hatshysynyń orynbasary Bilál Chakydjy, Qazaqstannyń Túrkııa­daǵy elshiliginiń keńesshisi Mereı Muqajan, Qajy Baıram Ýálı ýnıver­sıtetiniń prorektory Orhan Qurtoǵlý quttyqta­dy. Onlaın rejimde Qazaqstan Parlamenti Senatynyń komıtet tóraǵasy Nurtóre Júsip, «Aqjol» partııasy frak­sııa­synyń tóraǵasy, Májilis depýtaty Azat Perýashev, Mańǵystaý oblysynyń ákimi Nurlan Noǵaev, Saıası qýǵyn-súrgin qur­bandaryn tolyq aqtaý jónindegi mem­le­kettik komıssııa ofısiniń basshysy, zańger Sabyr Qasymov jıynǵa sáttilik tiledi.

Ǵylymı jıynnyń bes seksııa aıasynda Ulttyq ǵylym akade­mııasynyń akademıgi Dıhan Qamzabekuly «Túrki tulǵa­lary taǵylymy jáne Jalaý Myńbaıuly», S.Seıfýllın mýzeıiniń dırektory, professor Marat Ábsemetov «Mir­jaqyp Dýlatuly jáne Jalaý Myń­baıuly: kózqaras úndestigi», professor Ábdiýaqap Qara «Mustafa Shoqaı Ystanbulǵa kelgen­degi jaǵdaı jáne onyń Parıj­ge barý sebebi», Memlekettik ortalyq arhıv dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sábıt Shildebaı «VKP (b) saıası bıýrosynyń Qazaqstanǵa qatysty saıasaty jáne Jalaý Myńbaıuly», Qajy Baıram Ýálı ýnıversıtetiniń professory Gúljanat Qurmanǵalıeva-Erjlasýn «Alashqa qatysty Batystaǵy jáne Túrkııadaǵy eń alǵashqy derekter», Pamýkqala ýnıversıtetiniń professory Nergız Bıraı «1920 jáne odan keıingi bilim salasy: Alash jáne Ahmet Baıtursynuly qyzmeti», О́zbekstan professory Zeınadın Abdrashıdov «О́zbek jádıtteriniń izdenisteri», Ázer­baıjan ǵalymy, dosent Ilaha Gýrbanly «1920-1930 jyldary Ázerbaıjan azattyq soǵysy qaharman jazýshylarynyń muzdy tozaǵy», Á.Bókeıhan ýnıversıteti Alashtaný orta­lyǵynyń dırektory Erkin Rahmetýllın «Alash qalasyndaǵy saıası úderister (1917-1927)», Qajy Baıram Ýálı ýnıversıteti Eýrazııa ortalyǵynyń dırektory, professor Nedjıe Iyldyz «20-jyldardaǵy Túrkııadaǵy áıelder qozǵalysy», professor Fatıh Kırıshchoglý «Saha zııalylary jáne jazba tiliniń qalyptasýy», jas ǵalym Zeı­nep Aslan «Beıimbet Maılın áńgimelerindegi qazaq qoǵamdyq ómiriniń izderi», О́zbekstandaǵy Á.Naýaı ýnıversıtetiniń do­senti Sabohat Bazarova «1920-1930 jyldarda О́zbekstandaǵy aǵartýshylyq qozǵalystar», Albanııadaǵy Tıran ýnıver­sıtetiniń dosenti Jemıle Abdıý «Jańarý qozǵalystary kezeńindegi túrik ádebı shyǵar­malarynyń ádebı stıli», dosent Spartak Kadıý «Jańarý qoz­ǵa­lys­tary kezeńindegi ádebı aýdarma», zert­teýshi Alban Fochı «Jańarý qozǵa­lys­tary kezeńindegi ádebı shyǵar­malar­dyń qu­rylymy men maz­muny», dosent Jemı­le Kınachı «Keńestik asharshy­lyqta adam etin jeý oqıǵalary», Qyrǵyz­standaǵy Manas ýnıversıtetiniń dosenti Zýhra Altymyshova «Qyrǵyz memleket qaıratkeri Ábdikerim Sydyqov jáne onyń saıası-mádenı qyzmeti», Ázerbaıjannyń jas ǵa­lymy Javıd Álıev «Birinshi Túrko­lo­gııa kongresi jáne onyń tarıhı ma­ńyzy», jas zertteýshi Aıgerim Qobdabaeva «Jym­pıty – Kún­batys Alash Ordanyń ortalyǵy» taqyrybynda baıandama jasady.

Jıynnyń mártebesin kóter­gen taǵy da birneshe is-shara boldy. Onyń biri – Jalaý Myń­baıulynyń ómiri men qyz­metine baılanysty foto kórme, ekinshisi – konferensııa ashylarda jáne úziliste shetel­dik ǵalymdarǵa usynylǵan Mań­ǵystaýdyń ulttyq dámi, ónerpazdardyń án-kúı shashýy, úshinshisi – aqyn, «Er Jalaý» poemasynyń avtory Sabyr Adaı bastaǵan zııalylardyń Túrkııada oqyp jatqan jerles jastarmen áńgime-suhbaty.

Ǵylymı basqosýda Mańǵys­taý oblystyq máslıhaty­nyń tóraǵasy, belgili qaı­rat­ker, alashtanýshy Jańbyrbaı Mataev Jalaý Myńbaıulyn elimiz ben Túrkııa­da nasıhattaýǵa úles qos­qandarǵa óńir basshysy atynan alǵys aıtyp, qoǵamdyq qor­dyń medaldary men syı-sııa­pa­tyn tapsyrdy. Jalaýtanýdyń aldyndaǵy maqsat-mindetterdi aıqyndap, konferensııa qararyn tanystyrdy.

Qararda qaıratkerge Túrkııa astanasynda eskertkish ornatý, kóshe atyn berý, eńbegine qatysty tarıhı qujat jınaq­ta­ryn túrik tiline aýdarý, birlesken ǵyly­mı jobany júzege asyrý sekildi qadaý-qadaý máselelerdi oraıymen sheshý kórsetilgen.

Sharaǵa qatysqan Mańǵystaý oblysy mádenıet basqarmasy­nyń basshysy Ábilqaıyr Baı­paqov qaıratker J.Myńbaıulyn nasıhattaý jónindegi eldik-tanymdyq is-sharalardyń barysyn, al oblystyq máslıhat depýtattary halyqaralyq, eldik jalaýtanýǵa meılinshe atsalysatynyn málimdedi.

Konferensııanyń ekinshi kúni Ystanbul qalasynda jal­ǵasty. Jalaý Myńbaıuly mura­syn tanymaldandyrýshy ǵylymı-shyǵarmashylyq top Zeıtin­buryndaǵy «Shańyraq» qonaq­jaıynda dıaspora ókilderimen kezdesti. Budan soń olar 20-jyldary Ortalyq Azııany bolshevızmnen qutqaramyn dep, mert bolǵan Ánýar pashanyń (súıegi 1996 jyly búgingi Tájikstan terrıtorııasynan týǵan topyraǵyna aparylyp, arýlap jerlengen) jáne Gımalaı asqan qazaq kóshin Túrkııaǵa qonystanýyna múmkindik týǵyzǵan osy eldiń birtýar basshysy Adnan Men­deres­tiń beıitine zııarat etti.

Gúlmaısa ShAŃBAEVA,

«Jalaý Myńbaıuly» qoǵamdyq qory

aqparat tobynyń jetekshisi