Jergilikti basqarý júıesin nyǵaıtatyn saıası báseke

Taıaýda Ortalyq saılaý komıs­sııasynyń otyrysynda aldaǵy saıa­sı básekeniń naqty kúni belgi­len­di. Osylaısha, 5 qarashada 45 aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalada qanatqaqty rejimde saı­laý ótedi. Bul – buǵan deıin eldi demo­kra­tııanyń dańǵyl jolyna túsirýge baǵyttalǵan reformalardyń zańdy jalǵasy.

«Aımaqtaǵy atqarýshy bıliktiń sheshim qabyldaý isine azamattardyń tikeleı qatysý múmkindigin birtindep arttyrý da mańyzdy. Aýyl, kent jáne aýyldyq okrýg ákimderin turǵyndar ózderi saılaı bastaǵanyna eki jyldan asty. Sodan beri aýyldyq deńgeıdegi ákimderdiń tórtten úshi saılandy. Endi aýdan jáne oblystyq deńgeıdegi qala ákimderin saılap kóremiz», dedi Prezıdent Q.Toqaev.

Ortalyq saılaý komıssııasy tóraǵasynyń orynbasary Konstantın Petrovtyń aıtýynsha, óńirlerdegi saıası báseke 50 kún buryn habarlanyp, jergilikti máslıhat tarapynan bekitilmek. Al úmitkerlerdi tirkeý saılaýǵa otyz kún qalǵanda aıaqtalady.

Jalpy, úmitkerler saılaýǵa eki tásil arqyly qatysady. Birin­shi­sinde tirkelgen saıası partııa­lar óz músheleriniń bireýin usy­na alady. Osy oraıda, bir saılaý okrýginen bir ǵana kandıdat qatystyrýǵa quqyly. Sony­men qatar úmitkerler ózin-ózi usy­ný arqyly básekege túse ala­dy. Mun­daı jaǵdaıda kandıdat ózi tús­ken saılaý okrýgi saı­laý­shy­la­rynyń keminde 1 paıyz qol­da­ýyn ıelenýge tıis.

Talapqa sáıkes, 25 jasqa tol­ǵan Qazaqstan azamattary ǵana jasyryn daýys berý arqy­ly aýdan­ jáne oblystyq ma­ńyzy bar qala­lardyń ákimi laýazymyna saılana alady. Sot is-áre­ket­ke qabi­letsiz dep tanyǵan, bas bostan­dyǵynan aıyrý oryndarynda jazasyn ótep otyrǵan adam­­dar saıası dodaǵa qatysýǵa qu­­qy­sy joq.

Strategııalyq zertteýler ıns­tı­týty Elektoraldy úderisterdi zert­teý bóli­miniń basshysy Janar San­hae­vanyń aıtýynsha, al­da­ǵy saılaý­dyń mańyzy zor. Aýdan jáne oblystyq deńgeıdegi qala ákimderin saılaý elimizdiń saıası jań­­ǵyrýyn odan ári iske asy­­rýda, jer­gilikti ózin-ózi bas­qa­rý júıe­sin nyǵaıtýda sheshýshi ról atqarady.

«Bul azamattarǵa óz aýmaǵy­nyń bolashaǵyn qalyptastyrýǵa belsendi qatysýǵa jáne olardyń múd­deleri men qundylyqtaryna jaýap beretin kóshbasshy saı­laý­ǵa múmkindik beredi. Iаǵnı jer­gi­likti demokratııanyń damýy azamattar men jergilikti atqarýshy organdardyń birlesken kúsh-jigerimen aýmaqtardy neǵurlym jaýapty jáne ashyq basqarýdy qalyptastyrýǵa yqpal etedi», deıdi J.Sanhaeva.

Beıbitshilik jáne dıploma­tııa­lyq zertteýler ınstıtýty Or­talyq Azııa jáne Eýrazııany zertteý ortalyǵynyń dırektory Muhammed Asıf Nýr da osyn­daı pikirdi ustanady. Onyń paıymdaýynsha, aýdandar men oblystyq deńgeıdegi qalalar əkim­derin saılaý týraly she­shim jer­gilikti bas­qarý men tómengi deńgeıde de­mo­kratııany qam­ta­masyz etedi. «Jer­gilikti basshy­lardyń óki­let­tikterin keńeı­tý resýrstardy tıimdirek bólýge jəne Qazaqstannyń ərtúrli aımaq­ta­ry­nyń naqty qajettiligin qanaǵat­­tandyrýǵa beıimdelgen damý bas­­­­­­ta­­malaryna əkeledi», deıdi sa­­rap­shy.

Ortalyq saılaý komıssııasy tóraǵasy Nurlan Ábdirovtiń aıtýynsha, qaı oblysta, aýdanda saılaý ótkizetinin jergilikti oblystyq məslıhattar sheshedi. Al OSK tarapy aldaǵy básekeniń zańǵa saı ótýine bar kúshin salmaq.

Jalpy, aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń ákimderin saılaý – buǵan deıin bastalǵan saıa­sı reformalardyń jalǵasy. Esterińizde bolsa, eki jyl buryn aýyl ákimderin tikeleı saılaý tetigi iske qosyldy. Sodan beri toǵyzynshy terrıtorııanyń kóp­tegen eldi mekeninde jańa ákimder jaýapty qyzmetine kiris­ti. Strategııalyq zertteýler ıns­tıtýty Elektoraldy úderis­ter­di zertteý bóliminiń basshysy Janar Sanhaeva bul saıası básekeniń oń nátıje kórsetkenin alǵa tartady.

«Keıingi eki jylda jergilikti saılaý 1600-den asa aýyldyq eldi mekende jáne aýdandyq mańyzy bar qalada ótti. О́tken saı­laý­lardyń nátıjesi jergi­lik­ti qoǵamdastyqtarda saılaý jáne saıa­sı mádenıetiniń qa­lyp­­tas­qa­nyn, oń úrdistiń bas­tal­ǵanyn kórsete­di. Negizgi je­tis­tik retinde aza­mat­tardyń saıa­­sı sheshimder qabyl­daý­ǵa bel­­sendi qatysýyn turaq­ty ıns­tı­týsıonaldyq negiz­der­di bel­­gi­le­di dep aıta alamyz. Birin­­shiden, saılaýǵa qatysý – ha­lyq­­tyń saıa­sı erik-jigerin bil­di­rý­­diń dás­túrli tásili.

Ekinshiden, jergilikti saılaý qoǵamdyq-saıası uıymdardyń ju­­mysyn jergilikti deńgeıde jandan­dyrýǵa yqpal etti. Mysa­ly, saılanǵan ákimderdiń 75 pa­ıy­zy saıası partııalardyń atynan synǵa tústi. Bul partııalyq qyz­met deńgeıinde óńirler men Or­talyq qurylymdar ara­syn­daǵy yntymaqtastyqty odan ári kú­sheı­tedi», deıdi J.Sanhaeva.

Qazaqstan qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń sarapshysy, saıasattanýshy Rızzat Elýbaev aýyl ákimderin saılaý sekildi bastamalar ortalyqsyzdandyrý saıasatyn tıimdi júrgizýge múmkindik bergenine nazar aýdarady. Iаǵnı bılik pen resýrstardy ortalyq bılikten jergilikti bılik organdaryna, ózin-ózi basqarý organdaryna jáne azamattyq qoǵamǵa ishinara beriledi.

«Kásibı kandıdattar tobynyń qalyptasýy mańyzdy. Saılanǵan ákim óz qyzmeti týraly turaqty túrde esep berý, jaýapkershilikti júk­teıdi. Birqatar zertteýde or­ta­lyqsyzdandyrý mindetterdi jaq­syraq oryndaýǵa, jergilikti atqarýshy organdardyń sapasy men esep berýin arttyrýǵa, azamattardyń qajettiligi men úmi­­tine jaqsy den qoıýǵa, olar­dyń jergilikti sheshim qabyldaý úde­risin keńeıtýdi ilgeriletýge septigin tıgizedi», deıdi R.Elýbaev.

Kez kelgen saıası reformanyń ózegi halyqtyń memleketti basqa­rý isine belsene aralastyrý ekeni bel­gili. Bul baǵytta aýqymdy ju­mys atqaryldy. Atap aıtqanda, beıbit sherýlerdi uıymdastyrý tártibi jeńildetildi. Burynǵy ruqsat alý mindeti habardar etý qa­ǵıdatyna aýysty. Saıası par­tııa­­­­lardy tirkeýge qajetti 40 myń múshe 20 myń adamǵa azaıdy. Saı­laý kezindegi partııalyq tizim­de áıelder men jastar úshin 30 pa­ıyzdyq kvota engizildi. Par­la­­­ment­tik oppozısııa ınstı­tý­tyn engizý sekildi bastama kó­te­rildi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2021 jylǵy 25 mamyrda «Qazaq­stan Res­pýb­lıkasyndaǵy saılaý týra­ly» Konstıtýsııalyq Zańǵa ózge­rister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıdy. Osy qujattyń nátıjesinde aýyl ákim­derin eldi meken turǵyn­dary tikeleı daýys berý arqyly saılaı bastady. Sondaı-aq qu­jat­ta turǵyndardyń ózin-ózi usy­nýyna múmkindik berildi. Bıýl­le­tenderde «bárine qarsymyn» degen tarmaq qosyldy.

Budan bólek, aralas saılaý júıesi engizildi. Osyndaı pro­po­r­sıonaldy-majorıtarly úl­gi­de Májilistiń depýtattyq kor­pý­synyń 70 paıyzy pro­por­sıonaldyq, 30 paıyzy majo­rı­tarlyq tásilmen jasaqtaldy. Osylaısha, bıliktiń barlyq ıns­­tı­týty jańaryp, tyń qar­qyn­­­men jumys isteýge kirisedi. Saıası úderis demokratııalanyp, aza­mat­tar­dyń memleketti basqarý isine qatysý múmkindigi keńeıe tús­ti.

Saıasattanýshy Rızzat Elýbaev halyqtyń kópshiligi aımaqtaǵy oqıǵalarǵa tikeleı jaýapty adamdy ózi tańdaıtynynan mol úmit kútedi. Iаǵnı jergilikti basqarý qyz­­meti tikeleı turǵyndarǵa tá­ýel­di bolmaq. Osylaısha, aýdan­dar­­daǵy qarjylaı, ákimshilik múm­kindik keńeıedi.

Al Janar Sanhaeva: «Aýyl ákim­deriniń saılaýy óz deń­ge­ıinde saılaý úderisin uıym­das­ty­rýda ómirsheńdigin kórsetti. Sol sebep­ti ákim laýazymyna kan­­dı­dattardy usynýdyń qazirgi ádis­terin saqtaý mańyzdy», deıdi.

«Kandıdattar saıası partııalar tarapynan da, óz betinshe de qatysýy múmkin. Bul rette qaıta qa­raý­dy qajet etetin tustar bar. Mysaly, aýdan jáne oblystyq ma­ńyzy bar qala ákimderin saılaý boıynsha saılaý okrýgteriniń geografııalyq erekshelikterin es­kere otyryp, úgit-nasıhat sharalaryn ótkizýge uzaq merzim berý usynylady. Jalpy, jergi­lik­ti saılaýdy ótkizý kezinde jer­gilikti deńgeıdegi jaǵdaılar men konteksterdiń ártúrliligin eskerip otyrý qajet. Al aýdan nemese oblystyq mańyzy bar qala ákimi laýazymyna úmitkerler shaǵyn eldi mekenderdegi baıla­nys­­tardyń jaqyndyǵy sııaqty faktor olardyń saılaýaldy baǵ­dar­lamalarynyń sapasy men maz­munyna belgili bir talaptar qoıatynyn túsinýi kerek», deıdi J.Sanhaeva.

Mundaı pikirdi saıasattanýshy R.Elýbaev ta ustanady. Onyń aıtýynsha, aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi óńirdi basqarýdyń jańa ádisine saı bolýǵa tıis. Budan bólek, kásibı, saıası básekelestik nary­ǵyn qalyptastyrý da ózekti. «Qa­­zaq­­s­tandaǵy búkil qoǵamdyq qyz­­­met­ter­diń saılanbaly bolýy el­degi demokratııany nyǵaı­tý­ǵa áserin tıgizedi. Árıne, bas­­tapqy kezeńde atashyldyq, jer­­shildik degen máseleler týyndaıdy. Biraq ony úlken reforma jolyndaǵy bir saty retinde qarastyrý kerek. Odan da ótemiz», deıdi R.Elýbaev.

Álbette, aýdan ákimderin tike­leı saılaý – jalpy ózin-ózi basqarý júıesiniń mańyzdy bóliginiń biri ekeni sózsiz. Sol sebep­ti alda kele jatqan aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala­lar­­dyń ákimin tikeleı saılaý óte ózekti. Birinshiden, saılanatyn ákimniń jaýapkershiligi artady. Ekinshiden, «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasynyń shyn máninde júzege asýyna jol ashady. Úshinshiden, osy saıası bá­se­keniń sátti ótýi demokra­tııa­lyq joldaǵy kelesi beles – oblys ákimderin tikeleı saılaýǵa múmkindik bermek.

«Aýyl ákimderiniń saılaýy jáne odan keıingi aýdan ákim­de­riniń saılaýy – barlyq deńgeıdegi ákim­derdi saılaý qaǵıdatyn en­gizý úderisindegi sheshýshi kezeń. Degenmen bul saılaýdyń sıpaty azamat­tardyń qatysý deńgeıi, jer­­­gilikti másele­ler­ge qyzy­ǵý­­­­shylyq, áleýmettik-mádenı erek­­shelikter jáne básekelestik deń­geıi sııaqty birneshe jaǵy­nan aıtarlyqtaı ózgerýi múmkin ekenin este ustaǵan jón. Son­dyq­tan qazirgi ýaqytta oblys ákim­de­rin saılaýǵa kezeń-kezeńimen qaraý ońtaıly tásil», deıdi J.Sanhaeva.