Kózińizdi kútińiz

«Bosaǵasyn altynnan soqsań-daǵy, perzent súımeı adamnyń meıiri qanbas», dep Shal aqyn aıtqandaı, súıgen perzenttiń saýlyǵyn saqtaý máselesi qazir ońaı bolyp turǵan joq. Jańa zaman tehnıkasy bir jaǵynan «aıshylyq jerden jyldam habar alǵyzǵanmen», ekinshi jaǵynan densaýlyqqa, ásirese, jas urpaqtyń aǵzasyna zalalyn tıgizýde. Baıaǵyda jazda shań-shań bolyp, qysta jalań aıaq qar basqan shataq bala qatarǵa qosylyp ketip jatatyn. Qazir úkideı úlpildetip ustasań da, orap-shymqasań da, jelge qaqtyrmaı, kún túsirmeı baqsań da – eki kúnniń birinde túshkirip, qyzýy kóterilip, esten tandyrady. Munyń bir emes, kóptegen sebebi bary belgili. Ekologııanyń búlinýi, tabıǵı astyń ornyn jasandy taǵamnyń basýy, taǵy basqalar der edik. Buryn «As – adamnyń arqaýy», «As turǵan jerde – aýrý turmaıdy» deıtin atam qazaq. Qazir úńilip qaramasań, quramyn zerdeńnen ótkizbeseń, abaılap ishpeseń, aýrý astan bolatynyn jıi estımiz. Bul bir desek, ekinshi másele, kıesi bar deıtin qos janarǵa da telmirgen tehnıkanyń qatysy bolyp tur. Ata-babalarymyz «Kózdi kútpeseń, shamdanyp qalady» degen eken. Qazir sol kózdi kútý úlken máselege aınalyp barady. Osy ǵasyrdyń basynda Londonda bolǵanymyzda Anglııa azamattary uıaly telefondy qoıyp, radıotelefondy qoldanbaıtyndaryn aıtqany bar. Bul qalaı degenimizde, adam aǵzasyna zııany shash-etekten degen jaýap alyp, ekiudaı oıǵa qalǵanbyz. Ol kezde biz ol shirkinniń bireýin emes, birnesheýin ustap, maqtangershilikpen júrgenbiz. Endi sol zııan degen sózdiń aqıqatyna kóz jetkize bastadyq. Ásirese, bul búldirshinderimizge aýyr tıip jatyr. Kózin asha salyp telefonǵa úńilý úrdisi aıaǵyn endi basqan sábıden bastap, qarttarymyzǵa deıin jaýlap aldy. Onsyz kún keshe almaıtyndaı kúıge tústik. Sózimiz jalǵan bolmas úshin mysalǵa júginelik. Qazir mektep tabaldyryǵyn attaǵan oqýshylardyń 5 paıyzynyń, bastaýysh synyptan ótken balalardyń 12 paıyzynyń kózi nashar kóretin bolsa, olar mektepti bitirip shyqqanda kórý qabileti 60 paıyzǵa tómendeıtin kórinedi. Osy málimetterge mán bergende, qudiretti óleń ıesi Maǵjan Jumabaevtyń «Adam janyn baılap mashınanyń qurbany qylýǵa umtylý – adamzat dúnıesiniń sońǵy aýrýy» degen sózi oıǵa oraldy. Mashınasy bala aǵzasyna zııan keltiredi dep otyrǵan smartfon emes pe eken? Uly aqyn ony qalaı boljaǵan? Kóripkel degenderimiz osyndaı kisiler shyǵar? Árıne, biz bul arada zamannyń aǵymyna, tehnıkanyń jańa quraldaryna shek keltireıik dep otyrǵanymyz joq. Tek sony tıimdi paıdalanyp, alasapyran zamanda densaýlyqty saqtasaq, urpaq qaýipsizdigine ot basynan, oshaq qasy­nan mán bersek deımiz. Sonda ǵana ulty­myzdyń erteńgi tiregi bolatyn jastar jaqsy bolyp ósedi. Endi Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń keıbir málimetterine kóz júgirtip kórelik. Telefonnan shyǵatyn elektromagnıtti qurylǵylar túrli aýrýlarǵa túrtki bolady eken. Uıaly telefonnyń san túrin sánge aınaldyrǵandar tabar «tabys» kóńil kónshitpeı tur. Bul qural ǵalymdardyń zert­teýin­she bas aýrýyna, qaterli isikke, ózge de dertterge shaldyqtyryp, kóz janary­ńa keri áser etedi. Eýropa ǵalym­dary elektromagnıtti tolqynnan syr­­­qat­­tar sanynyń sońǵy kezde óske­nin jıi aıta bastady. Kórshi Reseı oqy­mys­tylary elektromagnıtti tol­qyn­­nyń kózge keri áserin tyshqanǵa tájirıbe jasaý arqyly aıqyndapty. Tájirıbeniń nátıjesinde tyshqan kóz janarynan aıyrylǵan. Tipti, keıbir haıýanattardyń ımmýndyq júıesi álsiregeninen de mysaldar keltiredi. Myna bir dáleldi alǵa tartar bol­saq, uıaly telefonnan shyǵatyn elektro­magnıtti tolqyn teledıdardan, radıotelefonnan, kompıýterden bólinetin sáýleden 10 ese kúshti kórinedi. Osyndaı baılamdaryn aıtyp, saq­tyq jaıyn usynǵan ǵalymdar, ási­rese, mektep jasyndaǵy ul men qyz­dyń smartfon men kompıýterdi 3 saǵat­tan artyq qoldanýǵa bolmaı­ty­nyn es­ker­tip otyr. Eń birinshi – olar kóz janaryń­dy saqtaýdy usyna­dy. Sebe­­bi, úńile berý janardyń qýa­tyn ke­mi­­tip, ol birte-birte bulyńǵyr­la­nyp, sońy zaǵıp­tyqqa aparatynyn eskertedi. Al japon ǵalymdary operasııa jasat­qan adamdarǵa biraz ýaqytqa deıin uıaly telefonǵa ruqsat bermeıdi eken. Sebebi, telefonnan bólinetin elektro­magnıtti tolqyn densaýlyqqa keri áserin tıgizetin kórinedi. Sol sekil­di psıho­logtar stýdentter bilimi­niń tómen­dep ketýine sebepterdiń biri smart­fon degen baılamǵa kelip­ti. О́ıtkeni, uıaly telefon oqýǵa sep­ti­­gin tıgizýmen qatar, ondaǵy ózge de aq­parat­tar­dy, túrli oıyndardy ermek etý ýaqyt alyp qoıatynyn alǵa tartady. ...Oılanatyn-aq jaıt.

Súleımen MÁMET, 

«Egemen Qazaqstan»