Ult taǵylymy

Ony «Tún uıyqtamadym, Kúndiz otyrmadym», «Dardaı bolyp kelgenmen, Bordaı bolyp úgilgen, Basy barlar ıilip, Tizesi barlar búgilgen», dep keletin «Kúltegin» tasyndaǵy rýhty sózder el men jerdiń ıesi atqarar jumysty alǵa tartyp, ol oryndalsa, óktemdiktiń órisi tarylatynyn kórsetip otyr emes pe? «Ata jurty buqara, О́z qolynda bolmasa, Qansha jaqsy bolsa da, Qaıratty týǵan er ǵarip» dep HV ǵasyrda Asan qaıǵy jar salyp, ǵariptikten qutylý ata jurtty saqtaý ekenin jetkizedi. Bostandyqqa qol jetpeı, bodandyqta qalýdyń sor ekenin «Qol-aıaǵym buǵaýda, Taryldy baıtaq keń jerim», dep ony istep otyrǵan «Qaıyrymsyz bolǵan handarǵa, Tıer meken bir kúni, Jolbarystaı sheńgelim», dep qatýlanǵan Jıembet jyraý ańsary aqtalyp, eldigimizdi aldyq.

«Ýa, kósile shabar jerim bar, Tý kótergen eriń bar. Qol bolarlyq eliń bar, Atadan qalǵan sara jolyń bar. Quldyq ursań dushpanǵa, Arylmaıtyn soryń bar... Quldyq ursań dushpanǵa, Erkek bolyp týdy dep, Myna seni kim aıtar», dep Tóle bı erine senim artsa, Qazybek bı óziniń «Jeti jarǵysynda» urlyq pen qorlyqqa qarsy shyǵyp, adal eńbekpen kún kórýge shaqyryp, «Aram jemeıik, adal óleıik» depti. Jigittiń jaqsysy «Durys sózge toqtaı bilgen, basqany sózine toqtata bilgen», dep «Eki adam kerisse, onyń arty qyzyl shoq. Biz úsh júz kerispeı, keliseıik, Al kerise qoısaq, úsheýimizge de birdeı, Handyq túgil, ondyq ta joq», dep tuıǵyndaı tilip túsetin Áıteke bı taǵylymy tańdaıymyzǵa baldaı juǵyp, sanamyzǵa ult uıytqysy – úsh bıdiń úlgisi darysa, qane! Sóz ben oıdyń kemeli Ábish Kekilbaıulynyń «Úsh sala – bir arna. Qaı iste de, qaı tusta da osyny umytpasaq, talaı kemisimiz túzelip, talaı ortamyz tolar edi-aý...» degen tujyrymyna da den qoıý bir ǵanıbet sekildi.

Osyndaı taǵylymdy aq qaǵaz, qara sııasyz-aq urpaqtan-urpaqqa ósıet etip jetkizip, otyrǵan danalarymyz ben daralarymyz edi. Ol esten shyqsa, ózim bilemdikke, salǵyrttyqqa salynsaq ne jaqsyny baǵalaı almaı, jetesizdikti jelkege shyǵarsaq  – ulttyq tanym óshedi. Ulttyq tanymnyń óshýi – ultqa qater. Qazaqty qazaq etip kele jatqan qaı zamanda da ulttyq tanym. Qyzyl ımperııa qysyp turǵanda da eli men jerin, halqyn kókke kótergen azýlylar az bolmaǵan. «Men qazaqtyń balasy» demeıtin be edi Qasym Amanjolov.

Bizge qazir ne jetpeıdi? Rýhtyń myqty­lyǵy, jan men tán tazalyǵy. Ulttyq tanymdy kóbimiz kúnkóristiń sheńberimen shektep qoıdyq. О́zimizdi qoıyp, besikten beli endi shyqqan urpaǵymyzdy ulttyń «quly» bol  demeı, ýaqyttyń qulyna aınal­dyryp, bárin aqsha sheshedi degenge sendirip bara jatqandaımyz. Jabaıy kapıtalızmniń jeksuryn «jetistikterin»,  naryqtyń  keıde halyqqa emes, keıbir adamdarǵa qyzmet etetin tustaryn jeldeı kernetip, ardy emes, aqshany alǵa shyǵaryp jiberdik. Sóıtip qazaqtyń tanymyna kel­meıtin keleńsizdikterge jol ashyp aldyq. Maq­taý men maqtanýda da qazaqy tanym jasan­dylyqqa uryný ústinde. Qazaq osyndaı bolý kerek, ol ardyń ıesi, memleket tiregi, obal men saýapty biledi deı qoımaı­tyn boldyq.

Biz alda aıtqan, jaqsylyq jolǵa salǵan babalar sózinen kóz jazyp qalǵandaımyz. О́zim ólmeıin, ózge ne bolsa ol bolsyn, keıingini kóre jatarmyz degen soıqan oı da ult tanymyna jat. Onyń jeteginde ketý urpaqty jetesizdikke ıtermeleý bolmaq. Tipti qazirdiń ózinde mundaı kesirli ister ár tustan baıqalady. Ketigi tolmaıtyn, toımaıtyn jemqorlyq, qatigezdikpen jasalǵan qylmystar sol nemquraıdylyqtyń, jaqsyǵa qýanyp «oı bárekeldi» demeýde, áttegen-aıǵa «Bul qalaı, ult taǵylymyna jat qoı. О́skin urpaq mundaı óresizdigimizden qandaı taǵylym alady demeı, e» dep ıek kótere salýdan bolyp jatqan jaı emes pe eken? Sondyqtan ulttyq tanym taǵylymyn ár qazaq, sol qazaqtan taraǵan urpaq tektilikpen júregine uıalatsa, halyqtyń betine shirkeý bolyp qonar arsyzdyq tyıylar edi. Bul jolda, ıaǵnı ult isine esh syltaý júrmeıdi. Oǵan álem tarıhyna úńilseń,  búgingi rýhty jurttardyń tirligine oı jiberseń kóz jetkizesiń. Tipti olar ústem kúshter lap etkizip qoıǵan «tozaq otyna» da jan bermeı keledi.

Al biz azat elmiz. Bul azattyq – ulttyq tanym jetkizgen jeńis. Osy múdde birligindegi  uly jeńis qazaq órkenıetin aıqyndap, máńgilikke aparady. Bul baǵdarda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń: «...Ulttyq tabıǵatymyzǵa jat keleńsizdikterden bo­ıy­myzdy aýlaq salýymyz kerek», degen sózine árqaısysymyz den qoısaq, aqıqattan attamas edik. Qıǵash baspas edik. «Adam nan jeý úshin ómir súrmeıdi, ómir súrý úshin nan jeıdi» dese Seneka, Alash arysy Smaǵul Sádýaqasuly ulttyń keleshegi kemel bolýy úshin «Kemshilikti aıtý – uıat emes, bar kemshilikti joq dep, odan qutylýǵa tyrys­paý uıat» deıdi. Bul sózderdiń arǵy jaǵynda da ulttyq tanym jatqany anyq. Endeshe ulttyq tanymǵa zeıin qoısaq, zerdeli urpaq qalyptasar edi.

Súleımen MÁMET,

«Egemen Qazaqstan»