Latyn negizdi jańa qazaq jazýy

Bıylǵy aqpan aıynda latyn negizdi jańa qazaq álipbıi bekitildi. Onda ulttyq dybystar akýt degen dıakrıtıkalyq tańba arqyly berilgen. Dıa­krı­tıkalyq tańbalar latyn áripteriniń negizgi dybystyq ma­ǵy­nasyn óz­ger­týge, naqty­laý­ǵa arnalǵan. Endi osy jańa álip­bıdi tájirı­be­ge kezeń-kezeń­men engizý úshin 4 top qury­l­ǵan bolatyn. Birinshi – orfo­gra­fııalyq top, onda orfo­gra­fııa­lyq jáne orfoepııalyq er­e­jeler jasalady. Ekinshi – ter­­­mınologııalyq top, onda qazaq tiliniń termınologııalyq qory latyn grafıkasynda júıe­lenedi. Úshinshi – ádistemelik top. Bunda latyn grafıkasyn úı­retý ádisteri jasalyp, ony bilim júıesine engizý joldary qarastyrylady. Tórtinshi – IT-tehnologııa toby, tehnologııany latynshaǵa beıimdeý, baǵdarlamalar jasaý. Qazirgi kezde orfografııalyq konsepsııa jasaldy. Endi latyn negizdi emle-ereje jasalýda. Al ony jasaý úshin jazý teorııasy men orfo­grafııanyń ǵylymı negizi­nen habardar bolý kerek.

Orfografııa úsh prınsıpke negizdeledi: dástúrli-tarı­hı, fo­netıkalyq jáne fonematıkalyq. Dástúrli-tarıhı prınsıp Eýro­pa tilderinde qoldanylady: fran­sýz jáne aǵylshyn tilderin­de. Olardyń jazýy ertede qa­lyp­­­­tasqan ári ǵasyrlar boıy óz­­geris­­ke ushyramaǵan. Fone­tı­­ka­­lyq júıesi damyǵan. Son­dyq­­tan da árip pen dybys bir-biri­ne sáıkes kelmeıdi. Jazý men dy­bys­talý arasynda úlken aıyr­ma­shylyq bar. Olardy jaqyn­datý úshin transkrıpsııa paıdalanady.

Fonetıkalyq prınsıp belorýs, serb tilderinde qolda­ny­lady. Fonetıkalyq prınsıp boıynsha, qalaı aıtylady, estiledi – solaı jazylady. Biraq adamdar ártúrli estıdi, aıtady, bul adamnyń artıkýlıatorlyq apparatyna jáne estý qabiletine baılanysty. Mysaly, koreıler r men l-dyń aıyrmashyly­ǵyn ańǵarmaıdy. Arabtar o men ý-dyń aıyrmashylyǵyn sezbeıdi. Al fransýzdar qazaq tilindegi kerek degen sózdegi e-ni eki fonema dep qabyldaıdy. Condyqtan jazýda keıbir qateler kezdesýi múmkin.

Fonematıkalyq (morfolo­gııa­lyq) prınsıp orys tilinde qoldanylady. Fonema nemese morfema dybystalýyna qara­mas­tan, barlyq túbirlik sózder men olardyń pishinderinde ózger­meıdi: dybyssyz nemese daýysty únsizdik, daýysty dybystardy azaıtý, sózderdi assımılıasııalaý jáne basqa fonetıkalyq ózgerister.

Qazaq tilinde jazý prınsıp­teri­niń úsheýi de qoldanylady, biraq – fonematıkalyq prınsıp basym. Jazý fonemaǵa ne­gizdelgen, al fonema grafemaǵa sáıkes keledi. Qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirýde biraz daýly problema bar. Mysaly, ın­tersózderdi tól dybystar ar­qyly qalaı tańbalaımyz? Qazaq tiliniń tól dybystaryna v, f, h, ı, ý jatpaıdy. 

Qazaq tili biliminde termın­derdi qalyptastyrý, qazaq tiliniń fonologııalyq zańdylyqtary­na ıkemdeý, ana tiliniń dybystyq zańdylyqtaryn saqtaý degen ustanym bar. Intersózderdi latyn grafıkasymen tańbalaýda osy qaǵıdalardy meılinshe saq­taý kerek. Mysaly, qazirgi tańda biz Reseı, Eýropa, taýar, ústel, jár­meńke, kámpıt, báteń­ke, rezeńke dep kirme sózderdi qazaq tiline ıkemdep aıtamyz ári jazamyz. Bul sózderdiń kóbi­si burynnan qalyptasqan. Al keı­bir kirme sózderdi ıgerip, qazaq tiline ıkemdep aıtý men jazý ońaıǵa túspeıdi. 

Keıbir ǵalymdar kirme sózder arqyly kelgen kirme dybystardy múlde tańbalaǵysy kelmeıdi. Olar ana tilimizge bóten, jat, sondyqtan ol sózderdi tek tól dybystar arqyly jazamyz deı­di. Sonda fılologııany – piı­­lálógúıe, bıologııany – biıá­ló­gúıe, avtor – aptyr, latyn gra­fı­kasymen: piɪlálógúɪe, biɪálógúɪe, aptyr, ákádemiɪk, t.b. Bul jazý men aıtýǵa qolaısyz, saýat­syz adamnyń sózi tárizdi. Mun­daı fone­tıkalyq jazý pýrıs­tik aǵy­myna sáıkes keledi. 
Fonematıkalyq prınsıp boıynsha, jazýy men aıtylýy únemi sáıkes kelmeıdi, mysaly: basshy (basshy) dep jazamyz bashshy (bashshy) dep aıtamyz, qobyzshy (qobyzshy) dep jazamyz qobyshshy (qobyshshy) dep aıtamyz, aıtshy (aıtshy) dep jazamyz aıtchy (aıtchy) dep aıtamyz, aıtsa (aıtsa) dep jazamyz aittsa (aıtsa) dep aıtamyz, ketse (ketse) dep jazamyz kettse (ketse) dep aıtamyz, ketshi (ketshi) dep jazamyz ketchi (ketchi) dep aıtamyz, t.b. Bul daýyssyz fone­malarǵa mysaldar.
Daýysty fonemalarǵa mysaldar: óleń (óleń) dep jazamyz ólóń (ólóń) dep aıtamyz, jurek (júrek) dep jazamyz jurók (júrók) dep aıtamyz, eshki (eshki) dep jazamyz, ıeshki (ıeshki) dep aıtamyz, otan (otan) dep jazamyz, ýotan (ýotan) dep aıtamyz, ómir (ómir) dep jazamyz, ýómir (ýómir) dep aıtamyz.

Qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesinde f, v fonemalary joq, olar p, b fonemalarynyń varıa­sııalary retindegi fızıkalyq dybys bolǵandyqtan tildiń aı­tylýynda kezdesedi. Kirme dybystar jıi qoldanysta bol­ǵan­dyqtan qazaq tiliniń fone­tı­kalyq zańdy­lyqtarǵa baǵynyp, adamdar­dyń artıkýlıa­torlyq apparatyna ıkem­­delgen. Bul fonemalar jańa qazaq álipbıinde f jáne p árip­terimen tańbalanady.

Fonemalardyń paıda bolýy til men oıdyń damýymen baılanysty. Ár tildiń fonetıkalyq júıesi damý ústinde, oǵan syrt­qy jáne ishki faktiler áser etedi. Jańa fonemalar jańa uǵy­my­men, jańa termınologııamen to­­­ly­­ǵady jáne kórshiles máde­nıet­­tiń jáne órkenıettiń yqpa­ly­­­men baııdy. Ishki faktiler – ol til­­diń ózindik zańdylyqtary – fo­no­­logızasııa, dıvergensııa pro­ses­teri. Onyń nátıjesinde bir fo­ne­madan eki-úsh fonema paı­da bo­lady. Dybystardyń fo­ne­­ma deń­geıinde jumsalýy, ıaǵnı fo­­no­logızasııalanýy tildiń jal­­­ǵa­­ma­­lyq (agglıýtınatıvtik) qu­ry­­­ly­­symen, úndestik zańymen (sın­­­­gar­­monızm) tyǵyz baılanysty. 

Qazirgi kezde daý týdyryp júr­gen ı men ý kirme árip-dybys­tar. Bul dıftongoıd dy­bys­tar yı, iı, uý, úý dybys tir­­kes­teri­nen turady. Kırıll álip­­bıine kósh­ken­de atalmysh dıf­tongoıd dybystar áripterdi únem­deý prın­sıpine sáıkes olar­­dy ı men ý tańbalarymen bel­gi­­­leıtin boldy. Qazaq tilin­de únemdeý jazýdy alǵash ret usyn­ǵan qazaq tili biliminiń qabyr­­ǵasyn qalaýshy Ahmet Baı­­­tursynov edi. О́ziniń tóte jazýyn­­da ǵalym qazaq tili­niń dy­bys­taryn shekteýli ǵana áriptermen belgilegen. 

Til ıeleri bul dybystar­dy dıftongoıd fonema retinde qabyl­daıdy, al jazýda olar bir árippen belgilenedi. Orfo­grafııa óziniń quramyndaǵy árip­terdiń moldyǵymen emes, yq­sham­dyǵymen baǵalanady. Son­dyq­tan dybys tirkesterin keıde bir ǵana árippen tańbalaýǵa bolady. 
Sózderdiń quramynda ı men ý dıftongoıd dybystar bolǵanda biz oılanbaı-aq ıgilik, (ıgilik), ınelik (ınelik), ınabat (ınabat), mıras (mıras), álipbı (álipbı), tarıhı (tarıhı), týgan (týǵan) dep jazamyz, al transkrıpsııada olar bylaı jazylady iıgilik, (iıgilik), iınelik (iınelik), iınabat (yınabat), myıras (myıras), álipbiı (álipbiı), tariıhiı (tariıhiı), tuýgan (tuýǵan).

Jalpy, grafıka sóıleý tili­niń dybystyq jaǵyn, onyń erek­she­likteriniń barlyǵyn túgel­deı qamtyp bere almaıdy. Ony fone­tıkalyq transkrıpsııa atqara alady. Sózderdiń ja­zy­lýy men aıtylýynyń bir-birine árqashan saıma-saı kele berýi shart emes. Tilder­diń ár­qaısysynyń jazylýy men aı­­tylýynyń arasynda aıyr­­­mashylyqtar bola beredi. Or­fografııa sózderdiń dybysta­lýyn dálme-dál kórsete ber­meı­di, al orfoepııanyń eń negizgi qyz­meti – sózdiń dybystyq qura­myn dál­me-dál kórsetý. Saýatty ja­zyp, durys sóıleý úshin orfografııa men orfoepııadan habardar bolyp, osy eki pándi birdeı oqytý kerek.

Qazaq tilinde álipbıdi únem­deý úshin daýyssyz dybystar­dyń jýan-jińishke aıyrym belgileri qasynda turǵan daýysty dybys­tar arqyly beriledi. Tan, tán, tys, tis degen sózderde olar­dyń ma­ǵyna­sy daýyssyzdardyń qa­syn­da turǵan jýan-jińishke daýys­­tylar arqyly ajyratylyp tur, demek qazaq tilinde daýys­­syz dybystardy bildiretin árip­­ter daýystylardyń yqpaly­men ja­zylady. A.Baıtursynuly atyn­daǵy Til bilimi ınstıtýty jasaǵan qazaq orfografııasynyń konsepsııasynda jińishkelik belgisimen () jazylatyn shet­til­dik sózderdiń emlesinde bul prınsıp basshylyqqa alynǵan. Osyǵan baılanysty qazaq emle­si­­niń keıbir erejelerin kelti­reıik. Mysaly: jińishkelik bel­gisin () túsirip, onyń ornyna sóz basy men birinshi býynda jińish­ke daýystylar arqyly ji­ńish­kertýge bolady, mysaly: ánsambl-ansambl, dúbl-dýbl, rúbl-rýbl, párol-parol, t.b. Sóz quramynda e, ı jińishke daýys­tylar bar sózderde jińishkelik belgisi túsirilip jazylady, mysaly: akvarel-akvarel, lager-lager, stil-stıl. Al- árip tirkesimen bastalatyn jáne sóz ishinde eki daýyssyz dybys arasynda jińishkelik belgisi bar sózderde túsiriledi, mysaly: álbatros-albatros, álbom-albom, álmanah-almanah. Sóz ortasynda daýyssyz ben daýys­ty dybystyń arasyndaǵy ji­ńish­kelik belgisiniń () ornyna ı árpi jazylady, mysaly: batalıon, medalıon, konıak, pıesa t.b.

Búginde qazaq emlesiniń negiz­gi ere­jeleri qoǵamda sarapta­lyp, tal­­qylanýda. Aproba­sııa­nyń ná­tı­­jeleri muqııat eske­ri­lip, odan ke­ıin qazaq emlesiniń ne­giz­gi ere­­je­leri maquldanatyn bolady. 

Zeınep BAZARBAEVA,

fılologııa ǵylymdarynyń 

doktory, professor,

UǴA korrespondent-múshesi