Qazekem ómirge ul kelse, «qoıshy» keldi dep súıinshi surap jatatyn. Sol yrymdy ustanǵan Qoıshekeńniń ata-anasy Allanyń ul bergenine shúkirshilik jasap, aman-esen qaraıyp júrse eken dep balasynyń esimin Qoıshyǵara qoıǵan sekildi. Olardyń úmiti aqtalyp, Qoıshekeń aldymen jas ta bolsa aýyl azamaty qataryna qosyldy. Odan soń ýnıversıtet bitirip, tanymal jýrnalıst boldy ári jazýshylyqty qatar ıgere júrip, biraz kitaptyń avtory da atandy.

Jazý-syzýǵa tóselgen qalamgerdiń qazaq tarıhy jaıly jazylǵan alǵashqy «Altyn tamyr» degen týyndysynyń ózi zor rezonans týdyrdy. Tipti, Elbasyna deıin suratyp aldyryp oqyǵan kitap ekenin umytqan joqpyz. Sodan bastap sońǵy shyqqan «Qypshaqtarǵa» deıingi 30-ǵa jýyq eńbeginde, el esinde joq eski zamandardan qalǵan ańyz áńgimeler men mıfter jaıly, kóne túrki tarıhynan qazaq jurtyna deıin qopara zerttep, talaı tumanyń kózin ashty.
Qoıshyǵara Salǵaraulynyń: «Endigi jerde tarıhty jańa kózqaras turǵysynan qarastyrý kerek. «Adamzat tarıhyn tarazylaǵanda mindetti túrde túrik tarıhymen baılanystyrmaı qaraý – múlde qate» degen konseptýaldy tujyrymy otandyq, tipti álemdik tarıhshylardyń ózin ǵylymı pikirtalasqa shaqyryp turǵan joq pa?! Mundaı batyl tujyrymdy dúnıelik tarıhty tereń biletin, onyń ishinde túrki tarıhyn túgel zerttegen ǵalym ǵana osylaı aıta alsa kerek.
Árıne bul másele buryn múlde zerttelmegen deýden aýlaqpyz. Alash arystary kezinde jazdy. Basqa tarıhshylar da aıtqan bolar. Biraq olardyń kóbisi búgingi oqyrmanǵa túgeldeı jetken joq. Al táýelsizdikten soń osyny bireý qozǵaý kerek edi, ony qazaqtyń qabyrǵaly qalamgeri – Qoıshyǵarasy aıtty. Ult úshin ár qazaq zııalysy osylaı adal is atqarsa, shirkin, bizdiń el ózge jurt aldyna baıaǵyda túser me edi.
Kópshilik Qoıshekeńdi júzi jyly, minezi jumsaq jan dep tanıdy. Menmensigen tusyn kórgen emespiz. Elestete de almaısyń. Endi tyndyrǵan isi iri eken. Kóshkinshi halyqtardyń ejelgi turmysynan bastap, kóne tarıhymyzdy tutastaı alyp qaraýdy maqsat etip qoıý – batyrlyq emeı nemene?! Eń negizgisi sol – avtor maqsatyna jetken. Sondyqtan ol qandaı madaq pen marapatqa bolsyn laıyq. Oǵan avtordyń jazýshylyq-jýrnalıstik qabileti men zertteýshilik yjdaǵaty kóp kómegin tıgizgen tárizdi.
Aldyna aınymas maqsat qoıǵan avtor atynan at úrketin burynǵy zertteýshilerdiń saıasılanǵan súrleýine túspeı, kóshkinshilerdiń atam zamannan qalyptasqan ózindik tabıǵaty, bolmysy, tynys-tirshiligi turǵysynan kelip, mıfologııalyq, hronologııalyq, genologııalyq (DNK), lıngvıstıkalyq derekkózderge súıene otyryp paıymdaıdy. Zertteý jumysynyń osyndaı metodologııalyq ádis-tásili óz jemisin bergen. Onyń ústine tarıhı jazbalarǵa tán qasań tilden góri kórkem shyǵarma sekildi jeńil oqylady. Tek qytaı muraǵattarynda saqtalǵan derekkózderge kóbirek súıenip jazylǵandyqtan, adam esimderi men jer-sý attaryn este saqtaý qıyn. Árıne bul «joqqa júırik jetpeıdiniń» kesiri. Sol sııaqty eýrosentrıstik kózqaras turǵysynan jazylǵan burynǵy zertteýlerdiń sol tustaǵy saıasat yǵynan asa almaǵanyna kózi anyq jetken avtor buǵan deıin qalyptasqan taptaýryn joldan sanaly túrde bas tartady.
Ol «Ejelgi túrikter» degen eńbeginde túrkilerdiń túp-tórkini, shyqqan tegi – kezinde grekter «skıf», parsylar «saq», qytaılar «sáı-jin» atandyryp, osy attarmen tarıhqa engen halyqtardyń túp-tórkinimen tamyrlas, ortaqtas degen tujyrym jasaıdy (Astana: Folıant, 2012, - 188-b.). Soǵan oraı adamzat balasynyń násilin keskin-keıpine qaraı bólgende ejelgi túrkilerdi mongoloıd tıpindegi taıpalarǵa jatqyzý da qate tujyrym dep eskertedi.
«Ejelgi túrkiler eýropoıdtyq násilge jatady. ... Al qazirgi ǵylymda qazaq halqynyń keskin-keıpin jatqyzyp júrgen «Turan», bolmasa «ońtústik sibir» dep atalatyn antropologııalyq tıp keıingi myńjyldyqtardyń jemisi» dep oıyn anyq aıtady. (Sonda, 189-b.).
Bul pikirdiń durystyǵyn qazir ózge ǵalymdar da dáleldep jatyr. Mysaly, osy oraıda «Aıqyn» gazetinde «Babalarymyzdyń bet álpetin bilemiz be?» degen tanymdyq maqala jarııalandy (Q. Tórejan, 2014, 1 sáýir). Onda: «Jaqynda reseılik antropolog ǵalymdar Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Qosqudyq qorymynda bizdiń dáýirimizge deıingi tórtinshi myńjyldyqta jerlengen adamnyń bas súıegi arqyly onyń bet álpetin qalpyna keltirdi. Bul jumystarmen aınalysqan ǵalymdar «qazirgi qazaq jerin mekendegen ejelgi kóshpendilerdiń bet pishinderi eýropalyqtarǵa keledi» degen tujyrym jasap otyr» delingen. Bizdiń zertteýshimiz ondaı sheshimge budan áldeqaıda buryn kelgenine – joǵarydaǵy silteme bultartpas dálel.
Buryn jaryq kórgen ártúrli eńbekterde árqıly baıandalatyn tarıhymyz jaıly úzik-úzik boljamdardyń basyn qosa almaı, oǵan degen qyzyǵýshylyǵymyz sý sepkendeı basylatyn. Ári qaraı zerdelep oqýǵa betteı almaı, tosyrqaǵan attaı boldyryp orta jolda qalatyn edik dep keıigen avtor: «... qazaq handyǵy bólinip shyǵyp, óz aldyna otaý tikkenshe, bul ólkeni turaqty mekendegen eshqandaı turǵylyqty jurt bolmaǵandaı, kileń taǵdyr tolqynynda bir-birin yǵystyra sapyrylysqan túrli halyqtar sátine qaraı sál turaqtap, erýlep ótip kete bergen-aý dep oılaýǵa májbúrsiń», deıdi.
Alaıda, osy jerden tabylǵan arheologııalyq qazba muralar da, halyqtyń aýyzsha tarıhy – shejire-ańyzdar da, sondaı-aq sonaý eski zamandardan úzilmeı jalǵasyn taýyp, sabaqtasyp kele jatqan olardyń salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary da bul dalada, kimniń qalaı aıtqanyna qaramastan, túrki halqy urpaqtarynyń sonaý eski zamandardan beri ǵumyr keship kele jatqanyn dáleldeıdi («Ejelgi túrikter», 22-b.).
Budan ári: «VI ǵasyrda shańyraq kótergen ataqty Túrik qaǵanatynyń tarıhyna barynsha baıyppen zerdeleı úńilgen jón. О́z zamanynyń zańǵar oıly bıleýshisi bolǵan Býmyn (Momyn) qaǵannyń tóńireginde teńdesi joq qýatty memleket qurýǵa baǵyt alǵanda ony basqa emes, nege «Túrik» dep ataýdy qalaǵanyn paıymdaýǵa múmkindik týady. О́ıtkeni Býmyn qaǵan ózderinen buryn bir kezde tóńiregine túgel bılik júrgizgen áıgili túrik degen ataqty memleket bolǵanyn jaqsy biledi. ...Býmyn ózin sol ejelgi túrikterdiń urpaǵymyn dep sanaýy da bek múmkin ǵoı. ...Osyǵan oraı jyýjandar bodandyǵynda júdep-jadap júrgen túrkitektes taıpalardyń (halyqtardyń) basyn bir shańyraq astyna biriktirip, azattyq áperýdi kózdegende Býmyn jurttyń sol bir dańqty eldikti, qaharmandyq erlikti ańsaǵan arman-ańsaryn eskerip, soǵan saı osy ejelgi túrikterdiń ataq-dańqyn qaıta jańǵyrtyp, biz de osyndaı el bolamyz dep, ony halyq rýhyn kóterip, azattyqqa qulshynýǵa paıdalanǵan», dep tujyrym jasaıdy.
Sol sııaqty qytaı jazbalaryndaǵy ańyzdar deregine súıenip, Ashynany «túrikterdiń túp atasy» dep júrgen tujyrymnyń qate ekenin, «ashynanyń» bar-joǵy ejelgi túrkilerdiń «burynǵy», «áýelgi», «alǵashqy» degen uǵymdy bildiretin qarapaıym «ashnu» («ashynu») degen sóz ekenin, soǵan oraı resmı tarıhta qalyptasqan «ashına túrik» tirkesiniń maǵynasynyń da «burynǵy túrik» nemese «Áýelgi túrik», basqasha aıtqanda, «Birinshi Shyǵys Túrik qaǵanaty» degen uǵymdy bildiredi degen tosyn tujyrym jasaıdy. Osylaı Túrki ataýynyń VI ǵasyrdan da buryn bar, ejelgi ataý ekenine kóptegen dálel keltiredi.
Ǵalymnyń ózindik pikirleri men batyl boljamdaryna qosa, onyń qazirgi qazaq tarıhyn zertteýshilerge qarata aıtqan oryndy ýájderi men ótkir syndary – negizinen tarıhty endigi jerde jańa kózqaras turǵysynan qarastyrý kerek degen ustanymynan týyndaıdy. Osy bir ózekti máseleni jerine jetkize jazyp, kópshiliktiń kókeıine quıyp berýi – jazýshylyq qarym-qabiletine baılanysty, árıne. Oqyrman kókeıinde tıtteı de bolsa kúmán qalmas úshin negizgi oıdy atalǵan eńbekterdiń ár tustarynda qaıtalap pysyqtap otyrý ádisin avtor ádeıi paıdalanǵanǵa uqsaıdy.
Tarıhty tereń zertteý bar da, ony kópshilik tushynyp oqıtyndaı etip jazý bar. Osy eki qasıet bir kisiniń boıyna toǵyssa, nur ústine nur ekenine taǵy bir mysal: Isaı Kalashnıkovtiń «Jestokıı vek» shyǵarmasynyń qoldan túspeıtindigi, oqyrmandy baýrap alatyn qudireti osynda. Sol sııaqty Qoıshekeńniń de qalam terbesi eshkimnen kem emes. Tarıhı oqıǵany kóz aldyńa elestetip, sol kezeńniń kórinisin dál bere alady: «Bıik alań – Shytqa ornalasqan han ordasy» dep bastalatyn sóılemdegi «shyt» sózin zertteýshi túgil jazýshylardyń ózi sırek qoldanady nemese «Keń jozynyń ústi ulttyq tamaqqa toly» degendegi «jozy» sóziniń ózi oqyrmandy kádimgideı oılantady.
Ebe-abyz (halyqqa qarap): – Ýa, halaıyq! Hanzadamyz han boldy, el tilegine saı jan boldy. Endi ata-baba dástúrimen uly hanǵa laıyq jańa esim berýimiz kerek. Men Táńiri bergen aıan boıynsha onyń jańa esimin «Shyńǵys» dep atadym. Bul «Táńirdiń kúshi», «Táńirdiń jerdegi ámirshisi» degen maǵynany bildiredi. Múde hanzadanyń endigi aty – Shyńǵys. Shyńǵyshan».
Ári qaraı avtor túrkitektes halyqtar arasynda «Shyńǵys» degen qaharly laýazymǵa eń alǵash Múde hanzada ıe bolǵanyn, budan keıin bul laýazymdy bes ǵasyr ótkende osy halyqtyń ekinshi bir perzenti Atılla, odan keıin taǵy da bes ǵasyr ótkende Temýjın ıelengen edi degen derekti alǵa tartady «Múde han» degen eńbeginde (Astana: Saryarqa, 2011, 173-b.).
Shyńǵyshan demekshi, Qoıshekeń óziniń «Muńǵul men mońǵol jáne úsh Shyńǵys» dep atalatyn kitabynda talaı pikir- talasty týdyrǵan qazirgi mońǵoldar men ataqty Shyńǵyshannyń arajigin ashyp tastaıdy. Qazirgi mońǵoldardyń Shyńǵyshan zamanynyń mońǵoldaryna uqsamaıtynyn birneshe ǵalymdardyń jasaǵan tujyrymdary negizinde táptishtep túsindiredi. Onyń aıtýy boıynsha «Shyńǵyshan atalary Ergene-Kóńnen shyqqannan keıin de olardyń eli birneshe ǵasyr boıy qazirgi «mońǵol» degen ataýmen atalmaǵan kórinedi. Olar basqa ataýmen basqa halyqtardyń quramynda júrgen. Olar tek HII ǵasyrda Borte-chınonyń jıyrmasynshy urpaǵy Baıshynqor kókjaldyń balasy Týmbınaı sheshenniń jeti ulynyń biri – Kabýl qaǵannyń tusynda ǵana «Hamag mońǵol ulysy» («Jalpy mońǵol ulysy») atalǵan eken.
Endeshe «...ejelgi myńǵuldardyń tarıhy h.e. deıingi VII ǵasyrdyń aıaǵynan bastalyp, h.e. keıingi birinshi ǵasyrdyń sońymen aıaqtalady. Ejelgi muńǵyldar etnoquramy jóninen túgeldeı túrki tekti, túrkitildes halyqtarǵa jatady. Al keıingi mońǵoldardyń tarıhy bizdiń jyl sanaýymyzdan keıingi VIII ǵasyrdan bastalyp, HIII ǵasyrdyń basynda shańyraq kótergen mońǵol ımperııasynyń tarıhyna jalǵasady» (131-b.) dep daýly máselege ózindik núkte qoıady.
Halqymyzdyń tarıhy jaıly jazba derekter – olardy bitispes jaýy, qas dushpany sanaǵan otyryqshy halyqtardyń ókilderi qaldyrǵan jazbalar ekeni anyq bola bastady. Mundaı derektermen jazylǵan tarıhtyń avtory aıtqandaı «syńarjaq» bolary, árıne daýsyz. Munda «kóshkinshiler tek tonaýshy, qıratýshy, kisi óltirýshiler bolsa, otyryqshylar pendege qııanaty joq «perishteler» sııaqty kórinedi» (9-b.) dep kitaptyń basynda oqyrmanǵa oı tastaıtyn ǵalym sońynda osy taza qııanat tujyrymdy teriske shyǵaryp, «adamzat tarıhyn tarazylaǵanda mindetti túrde túrki tarıhymen baılanystyrmaı qaraý múlde qate» degen pikirin, ıaǵnı ózindik ǵylymı konsepsııasyn dáleldep shyǵady.
Zertteýshiniń taǵy bir artyqshylyǵy – halyqtyq ańyz-áńgimelerdegi tarıhı derekterdi, kóne shyǵarmalardyń shynaıylyǵyn ǵylymı aınalymǵa sátti qosady. Ol «avtory kórsetilmegen tarıhty «aýyzsha tarıh» deımiz. Onyń avtory – halyq. Demek, aýyzsha tarıh – halyq tarıhy. Oǵan nege senimsizdikpen qaraýymyz kerek? Mysaly, halyq ániniń ishinde jasandysy bar ma? Árıne joq. Sol sekildi halyq tarıhy da mine, osyndaı. Endeshe, oǵan degen kózqaras nege kerisinshe bolý kerek?» (38-b.) deıdi. О́te oryndy salystyrýǵa birdeńe alyp-qosý artyq.
Olaı bolsa keshegi qarapaıym qazaqtyń úmit etken qara balasy talmaı talaptanyp, tabandy izdenýdiń arqasynda búgin búkil qazaq jurtynyń súıinetin ulyna, súıikti Qoıshyǵarasyna aınalsa, oǵan nege biz qosylmaýymyz kerek.
Namazaly OMAShULY,
Jýrnalıstıka máselelerin zertteý ınstıtýtynyń dırektory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor
Fýtzaldan 2024 jylǵy álem chempıonaty jerebesi taratyldy
Fýtbol • Búgin, 20:05
Qazaqstanda kúnbaǵys dánin eksporttaýǵa shekteý engiziledi
Qoǵam • Búgin, 19:48
Álemde COVID-19-dan kóz jumǵandar sany 6,5 mıllıonǵa jýyqtady
Koronavırýs • Búgin, 19:35
Qazaqstan bıdaı men un eksportyna shekteý qoıdy
Qoǵam • Búgin, 19:12
TravelKazakhstan respýblıkalyq kampanııasy qorytyndylandy
Týrızm • Búgin, 18:49
Halyqaralyq sındıkat Qazaqstan arqyly Nıderlandqa esirtki jetkizip otyrǵan
Oqıǵa • Búgin, 18:28
Qazaqstanda kıikter sany 30 qarashaǵa deıin rettelýi múmkin
Ekologııa • Búgin, 18:10
Prezıdent sheshiminiń eshqandaı saıası astary joq – Rýslan Jeldibaı
Qoǵam • Búgin, 17:57
Elordada qala kúninde 78 sábı dúnıege keldi
Elorda • Búgin, 17:48
Almaty ákimi qansha jalaqy alatynyn aıtty
Qoǵam • Búgin, 17:38
Aqtóbede jol apatynan eki motosıkl júrgizýshisi qaıtys boldy
Oqıǵa • Búgin, 17:27
Almaty ákimdiginiń ǵımaraty qashan qalpyna keltiriledi
Aımaqtar • Búgin, 17:18
Ulybrıtanııa premer-mınıstri otstavkaǵa ketedi
Álem • Búgin, 17:07
Shymkentte taǵy bir aýdan qurylady
Qoǵam • Búgin, 16:58
Almatyda qant qymbattap barady
Qoǵam • Búgin, 16:45
Almaty aglomerasııasyn damytýdyń keshendi jospary ázirlendi
Aımaqtar • Búgin, 16:32
Qańtar oqıǵasy: Zardap shekken kásipkerlerdiń shyǵyny óteldi
Qoǵam • Búgin, 16:24
Qarjy • Búgin, 16:12
Almatyda azyq-túlik qymbattaýyna ne áser etkeni aıtyldy
Aımaqtar • Búgin, 15:55
Aıt kúnderi Almaty meshitterinde balalarǵa syılyq taratylady
Rýhanııat • Búgin, 15:44
Mınıstrlik mektep oqýlyqtarynyń tizimin jarııalady
Bilim • Búgin, 15:27
Shymkentte 40 mıllıon teńge jymqyrǵan alaıaq ustaldy
Qoǵam • Búgin, 15:16
Almatyda qurban shalýǵa arnalǵan oryndar belgilendi
Aımaqtar • Búgin, 15:05
UBT-nyń ornyna jazbasha emtıhan tapsyrýǵa bola ma?
Bilim • Búgin, 14:53
Atyraýda suıytylǵan gaz saqtaý parkine aıyppul salyndy
Aımaqtar • Búgin, 14:42
Semeıde 3 jasar bala segizinshi qabattan qulap ketti
Oqıǵa • Búgin, 14:33
Taýarlardy ımporttaý kezinde qosylǵan qun salyǵy ózgerdi
Qoǵam • Búgin, 14:22
Qyzylordada qatty jel úılerdiń shatyryn ushyrdy
Aımaqtar • Búgin, 14:13
Tarazda Sherhan Murtazaǵa eskertkish ornatylady
Ádebıet • Búgin, 14:00
UBT erejesin buzý deregi 4 ese azaıdy
Bilim • Búgin, 13:45
О́skemende esirtki tasymalymen aınalysqan kúdiktiler ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 13:30
Qaraǵandyda qurban shalatyn oryndar anyqtaldy
Aımaqtar • Búgin, 13:12
Ulytaý oblysynda jol apatynan 3 adam qaza tapty
Oqıǵa • Búgin, 12:52
Golovkın men Kanelo jekpe-jeginiń ýaqyty belgili boldy
Boks • Búgin, 12:39
Prezıdent munaı tasymaldaýda Transkaspıı baǵdaryn damytýdy tapsyrdy
Prezıdent • Búgin, 12:30
Qańtar oqıǵasy kezinde Aqtóbe áýejaıyn basyp alǵandarǵa sot úkimi shyqty
Qoǵam • Búgin, 12:23
Elena Rybakına Ýımbldonda jartylaı fınaldyq kezdesýin ótkizedi
Tennıs • Búgin, 12:12
Prezıdent: «Qazaqstan temir joly» ulttyq kompanııasyn tolyqtaı jańǵyrtý qajet
Prezıdent • Búgin, 12:04
Almatynyń eki aýdanynda birneshe kún ystyq sý bolmaıdy
Aımaqtar • Búgin, 11:59
Qyzylordada 20 jastaǵy qyz asa iri sıntetıkalyq esirtkimen ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 11:45
Uqsas jańalyqtar