Salyq tóleýdegi salaqtyq

Bereshektiń deni kólik quraldaryna tıesili

«Bul ómirde eki-aq nárseden qu­ty­la almaısyń, ol – ólim men salyq». AQSh-tyń negizin qalaýshy refor­ma­torlardyń biri Bendjamın Frank­lınniń osy sózi salyqtyń mańyzyn aı­qyndap, amerıkalyqtardyń arasynda salyqtyq mádenıettiń qalyptasýyna jol ashty. О́kinishke qaraı, elimizdegi jaǵdaı basqasha. Joǵaryda keltirilgen bereshektiń úlken úlesi, naqtyraq aıtqanda 14,4 mlrd teńge (70%) kólik quraldaryna tıesili. Jer salyǵyn tólemegenderdiń sany 12% nemese 2,5 mlrd teńgeni qurady. Múlik saly­ǵyndaǵy qaryzdyń kólemi - 1,4 mlrd teńge. Salyq jaýapkershiliginen jal­tar­ǵandardyń deni kúngeı óńirlerdiń halqy bolyp shyqty. Máselen, Shymkent shaharynda borysh­ker­lerdiń qatary 148 myń adamnan tursa, Túrkistan oblysynda 139 myńǵa jetken. Jaǵymsyz dınamıkany Jam­byl oblysy jáne Nur-Sultan qala­sy túıindep otyr. Bas shaharda bereshegin ótemegen turǵyndar 114 myńǵa jetse, jambyldyqtar arasynda bul esepte 116 myń adam tur. О́ńirler arasynda bereshektiń eń úl­ken somasy Almaty qalasynda – 5, 5 mlrd teńge. Budan keıin 2 mlrd teńge qaryzben kóshtiń bel ortasynda Nur-Sultan qalasy jáne Mańǵystaý oblysy nyq jaıǵasypty. Shyraıly Shymkentte bul soma 1,6 mlrd teńgeniń aınalasynda. Aıta keteıik, bıyl 4 shildede Memleket basshysy Q. Toqaev salyqtyq raqymshylyqty kózdeıtin Zańǵa qol qoıǵan edi. Osynyń aıasynda Qarjy mınıstrliginiń buıryǵymen salyqtyq raqymshylyqty júrgizý erejesi ázirlenip jatyr. 

 – Aǵymdaǵy jyldyń basynan bastap memlekettik kirister organdary jeke tulǵalarǵa salyq raqymshylyǵyn jasaý úshin úlken daıyndyq jumys­taryn júrgizdi. Atap aıtqanda, derek­ter bazasyn ýákiletti organdarmen salystyryp tekserý, sondaı-aq salyq tóleýshilerdiń derbes shottaryn ózektendirý maqsatynda esepteýlerdiń tolyqtyǵy men durystyǵyna mán berilip, derbes shottar túgendeldi. Osy­ǵan qosa, raqymshylyq­tyń taǵy bir mańyzdy jańa­lyǵy – jeke kásipker emes, biraq kásip­ker­lik qyzmetten týyndaıtyn salyq­tar boıynsha bereshegi bar azamattardyń qaryzdaryn shegertý múmkin­digi paıda boldy. Bul jerde kór­­setilgen bereshek eldegi sa­lyq organdarynyń 2002-2003 jyldary jergilikti júıe­den jalpyrespýblıkalyq sa­lyq­tyq aqparattyq júıege kóshý kezinde oryn alǵan sa­lyq­­tyń túrleri. 2019 jyldyń 1 qań­­­tarynda osyndaı salyq bere­shegi 16 myń jeke tulǵada anyq­t­a­lypty. Onyń jalpy so­ma­sy – 700 mln teńge. Ne­gizgi qaryz 400 mln teńgeni qu­ra­sa, ósimpul 300 mln teńge kóleminde baıqalǵan, – dedi Qarjy mınıstrligi Memle­ket­­tik kirister komıteti tóraǵa­sy­nyń orynbasary Jaıdar Ińkárbaev. 

О́simpul esepten shyǵarylady

Otandyq qazynashylar ósimpuldy esepten shyǵarýdyń jalǵyz joly – jeke tulǵanyń salyqqa qatysty negizgi boryshyn tóleý deıdi. Bul úshin eshqaıda barýdyń qajeti de joq. Memlekettik kiris organdary kúndelikti jeke tulǵa­lar­dyń derbes shottaryna monı­torıng júrgizedi eken. Negizgi borysh ótelgen kezde 3 jumys kúni ishinde ósimpuldy esepten shyǵarý týraly sheshim shyǵarylady.

– Raqymshylyq jeńildigin paıdalana alatyn tulǵalarǵa habarlama jiberip otyramyz. Memlekettik kirister komıteti aǵymdaǵy jyldyń sońyna deıin eseptelgen ósimpuldardy esepten shyǵarý úshin jáne salyq­tyq raqymshylyq júr­gizý tártibi týraly keń aýqym­dy aqparat­tyq túsindirý jumystaryn júrgize­di. Eger sa­lyq tóleýshi osy jy­ly byltyrǵy negizgi borysh pen salyqqa baılanys­ty ósimpul­dy tólegen bolsa, ósim­pul somasy qaıtarylýy tıis. Ol úshin memlekettik kiris organ­daryna ótinish berý qajet. Bere­shegi bar azamattardy memleket tarapynan eseptelgen ósim­pul túrindegi sanksııasyz óz sa­lyq­­tyq mindettemelerin oryn­­daý múm­kindigin paıda­laný­ǵa shaqy­ramyz, – dedi Jaı­dar Ińkárbaev.

Sońǵy on jyl ishinde salyq raqymshylyǵyna baılanysty aýqymdy naýqan eki márte ótkizilgen-di. Onyń birinshisi 2011 jyly júrgizilse, araǵa 4 jyl ótkennen keıin taǵy da jalǵasyn tapqan.

Salyqtan jaltarǵandar jer aýdarylady

Internal Revenue Service nemese IRS – bul Qurama Shtattyń salyq qyzmeti. Atalǵan bas­qarma óziniń qatańdyǵymen ta­ny­mal. Osy rette AQSh salyq­tan jaltarǵandarmen kúreste álemdik reıtıngtiń tizginin us­taıdy. El rezıdentteri bere­shekterin ótemegen jaǵdaı­da, tipti memleket aýmaǵynan qýylýy yqtımal. Mysaly, Shtat­ta uzaq jyldan beri turyp kelgen 73 jastaǵy Italııa aza­ma­ty­nyń shveısarııalyq bankte 3 mln dollar kólemin­de qa­ra­jaty jatqan. Buǵan qatys­ty esepshotty apenındik qazy­na­shylyq organnan jasyrǵan. Alaıda IRS bul áreketti ásh­kerelep, atalǵan azamatqa aıyp­­pulmen qosa ósimpuldy da salǵan. Endi jetpistiń asýynan asqan aqsaqal elden shyǵarylýy múmkin. Belgili bolǵandaı, ol jıǵan-tergenin UBS bankinde saqtasa kerek. Bul qarjy ınstıtýtyna IRS aıyppul taǵaıyndap, bank salyq qyzmetine 780 mln dollar tóleýge májbúr boldy. Budan keıin shveısarııalyq banktiń ústine bult úıirile bas­tady. Nege deseńiz, amerıkalyq qazy­nashylardyń izinshe germa­nııalyq jáne fransııalyq salyq organdary da bankti qyspaqqa alǵan. Muhıttyń arǵy betinde qarjylyq esebin jasyrǵany úshin 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrylypty. Osyn­daı úkimge joǵarydaǵy ıta­lııalyq qart ushyraı jaz­daǵan. Abyroı bolǵanda, amerıkalyq femıda qarııanyń jasyn eskerip, 50 myń dollar kólemindegi aıyp­pulmen shektelgen eken.  

 Jaqsylyq MURATQALI,

«Egemen Qazaqstan»