Latyn tiliniń medısınadaǵy orny

Latyn tili ejelgi grek tilimen qatar búgingi kúnge deıin halyqaralyq termınder jasaýdyń negizi retinde alynyp keledi. Dúnıe júzinde latyn tilinen engen kóptegen sózder tildik qoldanysta júrgenin ańǵara bermeımiz. Mysaly: akademııa (grek. Akademeia) – ejelgi grek batyry Akademge arnalǵan, Afınaǵa jaqyn ornalasqan jer. Ol jerde Pla­ton jáne onyń shákirtteri oqyp, aka­demık ataǵyn alǵan. Ýnıversıtet (lat.: universĭtas litterārum – ǵylymdar jıyntyǵy) – quramyna birneshe fakýltet biriktirilgen joǵary bilim beretin ǵylymı mekeme. Sondaı-aq attestat, aýdıtorııa, aspırant, adıýnktýra, aktıv, dekret, dıktatýra, demonstrasııa, doktor, dosent, ınstıtýt, konferensııa, kongress, konsýltasııa, korpýs, leksııa, laboratorııa, professor, respýblıka, rektor, radıo, stýdent, sýbekt, ýnıversıtet, fakýltet, ekzamen, t.b. kóptegen sóz kezdesedi.

Qazirgi kezeńde de latyn jáne grek tilderiniń túbir sózderi arqyly jańadan paıda bolǵan uǵymdarǵa termındik sıpaty bar ataýlar beri­ledi. Osy ejel­gi eki tildiń – latyn jáne grek til­deriniń negizinde áli kúnge deıin medısına termınolo­gııasy tolyqtyrylyp, ǵy­lymı ja­ńalyqtarǵa, dárilik jańa prepa­rat­tarǵa ataýlar berilip otyr.

Latyn tilindegi medısınalyq ataý­lardy durys jáne saýatty qoldaný úshin latyn tili pánin muqııat oqyp, termınderdi durys aıta bilýge úırený, olardyń grammatıkalyq formasy men maǵynasyn jete túsine bilýi kerek.

Latyn tiliniń negizin bilmeı medı­sınalyq bilimdi ıgerý múmkin emes. Bolashaq dárigerlerdi daıyndaý barysynda latyn tilin oqytý óte mańyzdy. Sol sekildi latyn tilinen engen sózder­diń maǵynasyn, túpnusqasyn bilý de mańyzdy. Sebebi olarǵa sanaly túr­de latyn-grek tilinen shyqqan medı­sınalyq termınderdi uǵynyp, túsinýge múmkindik beredi.

Latyn tili – birinshi kýrs stýdentteri úshin buryn oqytylmaǵan jańa pán. Sondyqtan ony oqytýda qıyndyqtar kez­desedi. Medısınalyq joǵary oqý oryn­darynda latyn tilin stýdentterge medısınalyq termınologııany meńgertý jáne tek oqý ornynyń qabyr­ǵasynda ǵana emes, bolashaq kásibı qyz­metinde qoldansyn degen maqsatta oqy­tady, ıaǵnı termınologııalyq saýatty dáriger daıarlaýdy kózdeıdi. Latyn tili propedevtıkalyq pán bolǵanymen, medısına fakýltetterinde oqytylatyn barlyq pándermen, ásirese anatomııa, bıologııa, bıohımııa, mıkrobıologııa, farmakologııa jáne klınıkalyq pándermen tikeleı baılanysty.

Stýdent-medık úshin farmasev­tıkalyq termınologııany oqý da mańyzdy. Onda farmasevtıkalyq naryqta qol­d­anylatyn dári-dármekterdiń nomenklatýrasy oqytylady. Stýdentter dári-dármekterdiń ataýy qalaı qoıy­la­tyndyǵyn, ataýynda dári týraly bel­gili bir tıptik aqparat beretin termındik bólshekter bolatynyn, sol arqyly qan­daı jaǵdaıda qoldanylatyndyǵyn bilý úshin termınderdi túsinip, jatqa bilýi kerek. Resept jazýǵa mashyqtaný úshin standart reseptýralyq anyqtamalar men qoldanylǵan bólshekterdiń gram­matıkalyq formasyn bilgen jón. Qazir­gi tańda ókinishke qaraı, latyn tilin oqytýǵa bólinetin saǵat sa­ny az. Taqyryptar toptastyrylyp, birik­tirilip oqytylady, kóp jaǵdaıda tap­syr­ma stýdentterdiń óz betinshe daıyndalýyna beriledi. Medısınalyq termınologııamen qatar sabaqtarda latyn aforızmderi men qanatty sózderine nazar aýdarylady. Bul ǵasyrlar boıy kele jatqan murany tanyp qana qoımaı, latyn sózderin eske saqtaýǵa kómektesedi. Latyn tilin oqytý – bolashaq dárigerlerdi daıar­laýdyń ajyramas quraly. Latyn tilin oqytýdaǵy maqsat bireý – kásibı tildiń termınologııalyq júıesiniń negizin qurý. Termınderdiń uǵymdyq mánin tolyq ashý úshin tıisti kafedralarda arnaıy pánderdi oqý kerektigi belgili. Al latyn tilin jaqsy oqý termınderdi ońaı meńgerýge, qoldanýǵa múmkindik beredi.

Medısınalyq joǵary oqý ornynyń basty mindeti – bilikti maman-dáriger­lerdi daıarlaý.  Al arnaıy termınologııa­ny meńgermeı bilikti maman bolý qıyn. Bolashaq dárigerler latyn tilin oqý arqyly termınderdi túsinýmen qatar, oryndy qoldana biletin bolady.

Jalpy, álemde medısına salasyn­­­daǵy termın sózder men dári-dármek, qural-saımandar ataýynyń barlyǵy da latyn tańbasymen belgilenip, jazylyp, aıtylatyny belgili. Osy jaǵy­nan alǵanda 2025 jylǵa deıin latyn álipbıine kóshýimiz kerek degen oı oryn­dy.  Sonymen qatar latyn grafıkasyna kóshý, eń aldymen, dárigerler úshin ońaı bolatyn sııaqty. О́ıtkeni medı­sınada latyn tili qoldanylady. Latyn tili – dárigerlerdiń kásibı tili, medısınada anatomııalyq, emhana­­lyq jáne farmasevtıkalyq termınder latyn tilinde qoldanylady. Medısınalyq termınderdi durys túsiný úshin medısına salasynyń qyzmetkerleri latyn tilin jaqsy bilip, kúndelikti qyzmetinde latyn termınologııasyn paıdalana bilýi kerek. Sebebi sıfrly medısına latyn tili­nen bastalady.

Stýdentter medısınalyq termınder­di túsiný úshin grek-latyn tilderinen shyq­qan termınelementterdi eske saq­taýy kerek. Termınelement degenimiz – ter­mınologııalyq maǵynasy bar eń kishi birlik. Medısınalyq termınologııa­ny meńgerý jáne ony qoldana bilý dári­gerdiń kásibı biliktiliginiń ajyramas bóligi ekenin túsinýi kerek. Oqytýshy ter­mınderdiń quramy men qurylymyn, onyń maǵynasyn túsindirý kerek. Stý­dent ár sabaqta jańa uǵymdarmen, ter­mındermen tanysady. Sondyqtan stý­denttiń qolynda medısınalyq termınder sózdigi bolǵany durys.

Osyǵan oraı stýdentterimizge latyn tili týraly qajetti aqparat berý úshin ýnıversıtetimizde «Latynsha-orys­sha-qazaqsha anyqtamalyq sózdik»  qurastyrdyq.

Biz qurastyrǵan anyqtamalyq sóz­dik­ti oqý barysynda oqyrman qazirgi ǵylym tilindegi kóptegen sózdiń túp-tórkini latyn tili ekendigin ańǵa­rady jáne keıbir dybystardyń, dybys­tar tirkesiniń aıtylýy týraly da maǵ­lumat ala alady. Bul sózdikte latyn tilin­degi ataýlar jáne olardyń oryssha, qa­zaqsha aýdarmasy berilgen. Sonymen qatar elimizdiń «Qyzyl kitabyna» en­gizilgen keıbir ósimdikterdiń, jan-janýar­lardyń, qustardyń, balyqtar men jándikterdiń, omyrtqalylardyń latynsha-oryssha-qazaqsha ataýlary be­rildi. Bul sózdik medısına salasynda oqyp júrgen jáne basqa da oqý oryn­dary stýdentteriniń, sondaı-aq latyn tili salasynda izdenýshilerdiń, oqyrmandardyń, aýdarmashylardyń qajetine jaraıtyndyǵy sózsiz. Latyn tili pán retinde oqytylatyn oqý oryn­darynyń stýdentteri úshin qajet qural bol­maq.

Latyn grafıkasyna negizdelgen qa­zaq álipbıine kóshý máselesi qozǵalyp jat­qan qazirgi tańda bul anyqtamalyq sózdik (latynsha-oryssha-qazaqsha) latyn tilin oqyp júrgen stýdentterge, ony oqy­typ júrgen oqytýshylarǵa úlken kómek. Mundaı sózdik buryn-sońdy bolmaǵan. Latyn tiline, tarıhyna qyzyǵýshylyq tanytýshylardyń bar­lyǵy osy sózdikti basshylyqqa alsa bolady.

Qazaqstandaǵy medısınalyq joǵary oqý oryndarynda latyn tilin oqytýǵa basa nazar aýdarý kerek. Bul pándi oqy­tý Memlekettik jalpyǵa mindetti bilim berý standartyna (MJMBS) engizý kerek. Medıkterdiń latyn tilin bilýi bas­qa shektes pánderdiń termınologııa­syn túsinýge múmkindik beredi. Latyn tilin oqytý arqyly dárigerlerdiń lek­sıkalyq qoryn baıytamyz, shet tilinen engen jańa sózderdi túsinýi men aıtýy jeńildeıdi. Stýdentter latyn tilin­degi arnaıy uǵymdarmen medısına ǵy­lymyna alǵash qadam basqan sátten kezdesedi. Medısınada latyn tili anatomııa men farmakologııanyń halyqaralyq ter­mınologııasy retinde de, resept jaz­ǵanda da qoldanylady. Latyn tilin bilý ártúrli memleket dárigerleriniń bir-birin qıyndyqsyz túsinýge múmkindik beredi. Medısına salasynda latynsha ter­mınologııany qoldaný – dúnıejúzi medık­terin biriktiretin ári medısına bilimin ýnıfıkasııalaıtyn faktor.

Medısınalyq joǵary oqý oryndarynda latyn tilin oqytý memlekettik jal­pyǵa mindetti bilim berý standartynan (MJMBS) alynyp tastaldy (tańdaý komponentiniń quramynda ǵana oqytylady). Nátıjesinde, halyqaralyq medısınalyq praktıkada dástúrli túrde qoldanylatyn til medısına salasy qyz­metkerleri úshin mindetti emes bolyp qaldy. Al bul jaǵdaı medısına personalynyń kásibı daıyndyǵyna da, medısına mamandarymen qamtamasyz etý deńgeıine de teris yqpal etedi.

Ǵylymı medısınalyq termıno­logııa latyn tiliniń negizinde qurastyry­lyp, ınternasıonaldyq leksıkaǵa jata­t­yn­dyqtan,  dúnıejúzi medıkterine bir­deı túsinikti.  Osy salada bilim deń­geıin joǵarylatý máselesi mańyzdy bol­­ǵandyqtan latyn tilin oqytý kerek. Bul dári-dármekterdiń ataýyna da qatysty. Reseptilerdiń barlyǵy bu­ryn­nan latyn tilinde jazylady. Kez kelgen elde jazylǵan resepti ońaı tú­­siný úshin latyn tilin bilý kerek. La­tyn tilin oqý arqyly stýdent únemi ja­ńaryp otyratyn medısınalyq termınologııany – bolashaq dárigerdiń kásibı tilin meńgeredi. Latyn tilinen shyqqan termınderdi jáne latyn gram­matıkasynyń elementterin biletin stý­dentiń kelesi kýrstarda pánderdi oqý ba­rysynda (ana tilinde nemese shetel tilinde oqysa da) oqý ádebıetimen jáne arnaıy ádebıettermen jumys isteýi jeńildeıdi.

Latyn tilin meńgermeı, medısınalyq bilimdi meńgerý qıyn. Latyn tilin meń­gergen maman, ómir boıy kásibı qyz­metinde kezdesetin latyn tilinen shyq­qan termınderdi túsinip, saýatty qol­danatyn bolady. Medısına mamandaryna ejelgi zamannan: «In via est in medicina via sine lingua Latina» – Latyn tilinsiz medısına – óte almaıtyn jol – degen maqal tanys. Bul maqal bizdiń zamanymyzda da mánin joıǵan joq. Latyn tilin oqytýdy Memlekettik jalpyǵa mindetti bilim berý standartyna mindetti pán retinde engizip, praktıka júzinde iske asyrǵan durys dep sanaımyn.

Majıt ShAIDAROV,

medısına ǵylymdarynyń doktory, professor