Konferensııanyń ashylý saltanatynda Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń jaýapty hatshysy Temirbolat Baqytjan sóz alyp, Shyǵys Qazaqstannyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa qosyp jatqan úlesi qomaqty ekendigin erekshe atap ótti. «Kóshpendilerdiń álemdik órkenıettegi alar ornyna buǵan deıin ártúrli sebeptermen durys baǵa berilmeı keldi. Oblysta qabyldanǵan arnaıy baǵdarlama aıasynda óńirden tabylǵan qundy jádigerler kóshpendiler órkenıetiniń qandaı deńgeıde bolǵandyǵyn, Qazaqstan kóshpeli órkenıettiń altyn besigi ekendigin anyq kórsetip otyr» degen mınıstrlik ókili Shyǵys Qazaqstannyń 13 nysany elimizdiń kıeli oryndar tizimine engenin jetkizdi.
Altyn toly qapshyq tabyldy
Halyqaralyq sharaǵa moderatorlyq etken oblys ákiminiń orynbasary Ásem Núsipova aımaq basshysynyń bastamasymen júzege asyrylǵan arheologııany damytý baǵdarlamasy sheńberinde 2016-2019 jyldary belgili arheologtar Zeınolla Samashev pen Ábdesh Tóleýbaevtyń jetekshiligimen aýqymdy jumystar júrgizilip, sensasııalyq jańalyqtar ashylǵanyn aıtty. «Osy tórt jyl kólemindegi arheologııalyq qazba jumystarynyń nátıjesinde 25 myńnan astam jádiger tabyldy. Tabylǵan dúnıelerdi mýzeıge qoıý jumystaryna da erekshe kóńil bólinip jatyr. Máselen, Shiliktiden shyqqan «Altyn adam» men «Úrjar hanshaıymy» qalpyna keltirildi. Ásirese sońǵy eki jyl óńirdiń mádenıet salasy úshin tabysty boldy. Byltyr Tarbaǵataı aýdanyndaǵy Eleke sazy jaılaýynan buzylmaı saqtalǵan «Altyn adam» tabyldy. Bıyl Ulan aýdanyndaǵy Aqbaýyr úńgiriniń janynan qola dáýirine jatatyn saq qonysynyń orny anyqtaldy. Bul baǵyttaǵy jumystar aldaǵy ýaqytta da jalǵasady», deıdi ol.
Konferensııada Zeınolla Samashev pen Ábdesh Tóleýbaev bıylǵy Aqbaýyr úńgiri mańynda, Eleke sazy jaılaýynda júrgizilgen qazba jumystary kezinde tabylǵan jádigerler, olardyń erekshelikteri týraly baıandady. «Aqbaýyrdan tabylǵan saq qonysynyń merzimin bizdiń eramyzǵa deıingi IX-XI ǵasyr dep mejelesek, Eleke sazyndaǵy eskertkishter merzimin IX ǵasyr ortasy dep shamalaýǵa bolady. Demek, Eleke sazyndaǵy saqtar Aqbaýyrdaǵy saqtardyń jalǵasy. Bıylǵy jyldyń basty jańalyǵy – «Patsha» qorymynan tabylǵan múıizi altyn symnan órilgen buǵynyń beınesi jáne altynnan quıylǵan arqar músinderi men usaq monshaqtar. Bul jádigerler buǵan deıin birneshe ret tonalǵan «Patsha» qorymyndaǵy tastardyń arasynan kishkene qapshyq ishinen shyqty. Qorǵan sondaı úlken. Dıametri 100 metrden asady. Tańǵaldyrǵany, patshany jerdi 5 metr qazyp, jerlegen. Bul – Eleke sazyndaǵy eń úlken oba. Qorym eń bıik jerde tur. Jazyqtaǵy búkil qorǵandar kórinedi. Al altyn áshekeıler patsha jerlengen kezde qoldanylyp, keıin alǵashqy tonaýshylar ony baıqamaı umytyp ketken bolýy múmkin. О́kinishtisi sol, patshanyń súıegi joq. Tabylǵanda qandaı ǵajap bolar edi» dep ókinishin jetkizgen arheolog Z.Samashev bıyl Eleke sazyndaǵy qorǵandardyń birinen erekshe úlgidegi áıeldiń bas kıimi tabylǵanyn, mundaı kıim úlgisi Taıaý Shyǵys elderine tán ekendigin, demek, qorymda jerlengen kisi Altaıdyń hanzadasyna uzatylyp kelýi múmkin degen boljamyn alǵa tartty.
Tórt myń jyl burynǵy sý qoımasy
Al arheolog Ábdesh Tóleýbaev bıyl Eleke sazy jaılaýynda 10 qorǵandy zerttegenin, eki tizbekten 200-ge jýyq eskertkishti anyqtaǵanyn, Eleke sazy men Shilikti qorymdarynyń ózara uqsastyqtary, ózara baılanystary, ortaq belgileri kóp ekendigine toqtaldy. «2003 jyly «Altyn adam» shyqqan Shilikti men 2018 jyly «Altyn adam» tabylǵan Eleke sazynyń arasy týra jolmen barsańyz 100-150 shaqyrym. Bul eki mádenıettiń jaqyndyǵyn kórsetedi. Bizdi tańǵaldyrǵan, tebirendirgen bir dúnıe, bıyl Eleke sazyndaǵy qorymdardyń birinen ana men bala qabiri tabyldy. Ekeýi birge jerlenipti. Balanyń bas jáne qabyrǵa súıekteri ǵana saqtalǵan. Anasy bir qyrynan jatyp, balasyn oń qolymen qushaqtap alypty. Áıeldiń basyna tas jastyq tóselipti. Mundaı dástúr bizdiń halqymyzda da bolǵan» degen zertteýshi Eleke sazynan alǵash ret aýyzdyq tabylǵanyn, bul kóne aýyzdyq túrine jatatynyn aıtty. Arheolog sonymen qatar Eleke sazy aýmaǵynan uzyndyǵy 700-800 metr bolatyn, qola dáýirine jatatyn kóne sý qoımasy tabylǵanyn da súıinshileı baıandady. «Mundaı sý qoımasyn erterekte Ortalyq Qazaqstannyń qola dáýiri eskertkishterinen áıgili arheolog Álkeı Marǵulan tapqan edi. Odan keıin eshkim buǵan mán bermeı ketti. Qola dáýirinen bastap jer ıgerý jaqsy damyǵan. Tarbaǵataıdan tabylǵan sý qoımasy shamamen osydan úsh jarym-tórt myń jyl buryn salynǵan. Eki taýdyń arasyndaǵy saıdyń batys jaǵynan kólik ótetin jol qaldyrǵan. Saıdyń ortasynda bulaq aǵyp jatyr. Sol bulaqtyń sýyn jınaǵan bolýy kerek», deıdi arheolog.
Japondarmen týystyǵymyz bar ma?
Halyqaralyq sharaǵa sonaý Japonııadan kelgen ǵalym, Tokıo ýnıversıtetiniń professory Saıto Naraııa Berel qorǵandaryna júrgizgen zertteýleriniń nátıjesin jarııa etti. «Zertteýler qorytyndysy boıynsha Berelden tabylǵan adamnyń genetıkalyq kody qazaq, ózbek jáne qyrǵyz halyqtarymen ǵana emes, búkil Shyǵys Azııa halyqtarymen, atap aıtsaq, japondarmen de baılanysty», dedi ol. Konferensııada Túrkııadaǵy Edıtepe ýnıversıtetiniń tarıh bóliminiń jetekshisi, professor Ahmet Tashaǵyl «Qytaı derekkózderi boıynsha ejelgi túrikterdiń tarıhy», Ázerbaıjan Ulttyq ǵylym akademııasy Arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, doktor Tahır Shahbazov «Ázerbaıjandaǵy qypshaqtar: toponımderde saqtalǵan tarıh» taqyrybynda baıandamalar jasady. Semeıdegi Qazaq ınnovasııalyq gýmanıtarlyq-zań ýnıversıteti janyndaǵy «Alashtaný» ǵylymı ortalyǵynyń dırektory Turdyqul Shańbaı Altaı taýynyń qadirine jete almaı otyrǵanymyzdy, Mońǵolııa men Katonqaraǵaı arasyndaǵy tóte jol jóndelmeı, jurt eki myń shaqyrym joldy aınalýǵa májbúr bolyp júrgenin qynjyla aıtyp, О́skemende jaryq kóretin oblystyq «Dıdar» gazetin «Han Altaı» dep ataý qajet degen usynysyn kópshilik talqysyna tastady.
О́SKEMEN
