– Қыдырбек Қорғанбекұлы, ұлт болашағы мен мемлекет тұғырында отбасы – ең басты құндылық. Бала­ның қалыптасуы да, ұрпақтың өсіп өркендеуі де отбасынан бастала­ды. Осы орайда өзіңіз кәмелетке толма­ған­дардың істері жөніндегі маман­дан­дырылған ауданаралық соты­ның төрағасы ретінде түрлі жағ­дай­лармен кездесіп жүрсіз. Отбасы құн­ды­лық­та­рын сақтап қалу жөнінде не айтар еді­ңіз?

– Бүгін жаһандық өзгерістер заманын­да отбасы құндылықтарын сақтап қалу, оның жастар санасындағы беделін арттыру, сол арқылы «жаңа әлеуметтік жаң­ғы­ру кезеңіне» бірлесе аяқ басу, бала тағ­ды­рына асқан жауапкершілікпен қарау – аса қажет қадамдардың бірі де бірегейі деп білемін. Халқымызда «Ата көрген, оқ жонар, Шеше көрген тон пішер», «Бала­пан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі», «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер», «Қызым үйде, қылығы түзде», «Баланы ұл қылып тәрбиелесең ұл бо­лады, құл қылып тәрбиелесең құл бола­ды» деген өмірден түйген даналық өлшем­дері, тәжірибемен келген ордалы ой тұ­жы­рым­да­ры отбасынан басталатын тәлім мен тәрбиенің ақиқаттығын дәлелдейді. Міне, осы мәселені Нұр-Сұлтан қала­сы­ның Кәмелетке толмағандардың іс­те­рі жөніндегі мамандандырылған ауда­на­р­а­лық сотында да күн тәртібіне қойылуы әрі заң­дылық, әрі қажеттілік екенін дәлелдеп отыр. Сотқа жүгінетін ата-аналар да, жас­өс­пі­рімдер де сол бір отбасылық дәстүр­дің, рухани сабақтастықтың үзіле баста­ға­нын әрі сыртқы ықпалдың жастар санасында орнығып жатқанын көрсетуде.

– Жаңа ғасыр талабы тәрбиеде кеткен ағаттықтың салдарын саралауға емес, қоғамдық орта ықпалымен қа­лып­­тасатын адами қасиеттерді ұлық­тау­­ға, қылмыстық құқық бұзу­шы­лық­тың алдын алуға, ең бастысы, бала­ның қоғамдағы орнын түсіне отырып, кә­ме­лет­ке толмаған балалардың құқы­ғын қор­ғауға бағытталуға тиіс қой.

– Дұрыс айтасыз. Негізінен отбасының рөлі төмендеген кезде бала сыртқы орта­ның әсеріне бейім болады. Дала мен өзге орта ережелері басымдық алғанда ата-ананың тәлімі азайып, абырой-беделі кеми бастайтыны шындық. Біз жастармен жас­тар тілінде диалогқа шыға отырып, заман міндеттеген қарым-қатынас платформасын таңдауымыз керек. Бүгінгі әлеуметтік же­лілер, қоғамдық институттар мен орта­лық­тар тарих тағылымын, халық дәстүрін жастар санасына қолжетімді ерекше маз­мұнда трансляциялауға дайын болса ғана ұрпақтар арасында байланыс, яғни са­бақ­тастық орнауы мүмкін. Бұл ретте от­басылық құндылықтарды әр елдің біре­гей сипатымен тоғыстыратын тәрбие мек­те­бінің ұстанымдарына жүгінген дұрыс. Кеше ғана көпшілік назарына тарту етілген «Томирис» те, алдында ғана рухымызды көтерген «Жау жүрек мың бала» да, әртүрлі тұлғалардың өмір­баяндық деректеріне негізделген бейне­тү­сі­ріл­імдер де баланың санасына, ересектер қа­былдауына әсер етпей қоймайды. Өйткені бұл өнер туындылары адамзат баласына ең қымбат қазына-байлығын, жүрегінің түкпірінде жатқан бойтұмарын тарихпен байланыстыра, өнегеге толы эмоционалды реңкпен көрермен назарына ұсына біледі. Бала естігеніне емес, көргеніне, байқағанына көбірек сенеді, сон­дықтан қасында жүрген ата-анасы мен бауырлары – оның үлгі тұтар ірге­сі де, сенім артар тұғыры да. Біз отбасын сақтау, оның қоғамдық қызметін аса маңызды институт ретінде бағалау арқы­лы ғана мемлекеттің болашағына зор үміт­пен қарай аламыз. Бұл бағытта соттар әкім­шілік орындарымен, мектептермен, жоға­ры оқу орындарымен тығыз қарым-қаты­нас орнатуы керек. Сот қарауына түскен істер, шынайы өмір оқиғалары бала қауіпсіздігіне, оның құқықтық сауат­ты­лығына жұмыс істеген жағдайда ғана қыл­мыстық құқық бұзушылық санын азай­туға болар. Соттар психологтармен, поли­ция қызметкерлерімен, медиаторлар­мен бірлесе бала құқығына қатысты мүдде ортақ­тығын ұстанған кезде ғана мәселенің түп төр­кіні өз шешімін табады деген ойдамыз.

– Өкінішке қарай, қазіргі қоғамда отба­­сы құндылықтары ескерусіз қа­лып, отбасындағы жылулық, ата-ана мен бала арасындағы түсіністік төмен­деп бара жатқаны – ащы да болса ақи­қат емес пе? Бұған не дейсіз?

– Сіздің қойып отырған сұрағыңызға орай, дәлел ретінде жас отбасылардың ара­­сындағы ажырасудың, ата-аналық құ­қық­тан айырылған адамдардың, алимент төлеуден жалтарған әкелердің кейінгі жылдары тым көбейіп кеткендігін, ата-ана­лардың баласымен араласу тәртібін анық­тауда, балалардың тұрғылықты же­рін белгілеуде туындайтын даулардың кө­беюін келтіруге болады. Статистикалық көр­сеткіш бойынша Қазақстанда отау құр­ған әр үш отбасының біреуі ажырасады екен. Мысалы, қалалық жерлердегі ажы­расу деңгейі 40% болса, ауылдық жер­лердегі ажырасу деңгейі 27% жеткен. Ажырасулардың 40%-ы алғашқы бес жылда орын алатындығы да ойландырады. Ажырасулардың кесірінен республика бойынша толық емес отбасыларда тәрбиеленіп жатқан балалар саны жылына 40 000-нан асып отыр. Бұл – жай ғана жалаң цифрлар емес, қазіргі қоғамдық дерттің көрсеткіші. 2018 жылдың 9 айлық мәліметтеріне сүйенсек, қала бойынша ата-аналық құқығынан айыру туралы 195 іс қаралса, 2019 жылдың 9 айында бұл көрсеткіш 188 істі құрады. Алимент көлемін азайту бойынша қаралған істер саны 133-тен 153-ке көбейді, ал әкелікті ан­ықтау мен алиментті өндіру туралы іс­тер өткен жылы 118 іс болса, биыл 102 істі құрады. Бұл тізімді бала асырап алу не­месе асырап алудың күшін жою, ата-ана­лық құқығын шектеу сияқты істердің санат­тарымен жалғастыруға болады. Жал­пы аталған кезеңдерде қаралған істер саны 748-ден 767-ге артып отыр.

– Ерлі-зайыптылардың ажырасу сеп­терін атап өтсеңіз?

– Ерлі-зайыптылардың ажырасу себеп­те­рі неке (ерлі-зайыптылық) және отба­сы туралы Қазақстан Республикасы Ко­дек­сі­нің 19-бабының 2-тармағына сәйкес анықталады. Статистика көрсеткендей, Қазақстанда көбінесе ажырасудың негізгі себептерін: өзара түсіністік, байланыс және терең қарым-қатынастың болмауы; зорлық-зомбылықтың орын алуы: өзімшілдік; өз қателіктерін мойындауға қа­білетсіздігі: ерлі-зайыптылардың бі­ре­уінде отбасылық құндылықтардың болмауы; әлеуметтік-экономикалық проб­лемалардың орын алуы және діни көзқарастың қайшылығы сияқты мәсе­лелер көрсетіп отыр. Сол арқылы отба­сы­ның емес, кейде адамдардың жеке ба­сы­ның мүдделері алға шығып жатады.

–  Демек,  бүгінде  неке  институтының құн­сыздануы және әлеуметтік отба­сы­лық құндылықтардың өзгеруі, ажы­ра­судың себептері мен салдарын жан-жақ­ты талдауды талап етеді дейсіз ғой.

– Ажырасу рәсімі кезінде сотта шешілуі қажет құқықтық мәселелерді бір^­неше топқа бөлуге болады: бала­лар­ға қатысты шешімдер; тұрғын үй мәсе­ле­ле­рі; мүлік проблемалары. Отбасы бұзыл­ған кезде әрдайым балалар зардап шегеді. Ата-аналардың ажырасуы­на, сот ісін жүргізуге және әке мен ше­ше­нің ажырасуына әкелген проблемалар бі­рінші кезекте баланың психикасы м­ен мүдделеріне әсер етеді, сондықтан ресми неке институтын түбегейлі жа­ңар­ту қажет­тілігі туындайды. Мәселе отба­сы­лық қатынастардың, неке мен ажы­ра­су­дың құқықтық және құқықтық нормаларына қатысты. Бүгін отбасына деген қо­ғамдық пікірдің өзгеруіне қол жеткізу ке­рек. Мәселені шешуге заңгерлермен қатар, психологтар, тәрбиешілер, БАҚ қыз­­меткерлері мен дін қызметкерлері атса­­лысуы қажет.

Ал әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ажырасулардың деңгейі бойынша алғаш­қы ондыққа енетін елдердің басым бө­лігі экономикасы дамыған Еуропа ел­де­рі екен. Зерттеушілер тіпті дәстүрлі құн­ды­лықтарын берік ұстанатын мұсылман елде­ріне де бұл індеттің кең тарай баста­ға­нын айтады. Қайта әлемдегі ең дамыған сегіз елдің қатарына ене отырып, өз салты мен дәстүрін, рухани құндылықтарын, отбасындағы мәдениетін сақтап отырған Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдер­ге назар аударғанымыз жөн болар. Көр­ші­лес Өзбекстанда некенің бұзылу деңгейі 10%-дан аспайды.

Ал біздегі статистикаға сүйенсек, бү­гінде балалар үйіндегі 69-дан астам сәби­дің 11-нің ата-аналары құқығынан бас тартқандар, 12-сі тастанды балалар, 22-сі уақытша орналастырылғандар, 2-еуі – жетім балалар. Былтыр денсаулығы кем­шін балалардың 4-еуі отбасына берілді. Бала асырап алатын азаматтардың және басқа отбасына баратын балалардың құ­қық­тарын күшейту мақсатында (биыл сә­уір айында) «Қазақстан Рес­пуб­ли­­касының кейбір заңнамалық акті­ле­рі­не жетім балалар мен ата-ана қам­қор­лы­ғын­сыз қалған балалардың құқық­та­рын қорғау мәселелері бойынша өзге­ріс­тер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қа­былданды. Бұл бастаманың бала асырап алу ісіне оң өзгерістер әкелгені сөзсіз. Бас­ты мақсат – өнегелі отбасы моделіне сүйе­не отырып, отбасы құндылықтарын сақ­­тау.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Александр ТАСБОЛАТ,

«Egemen Qazaqstan»