Bul tyshqandardy  búkil el dárimen ýlap, qaqpan quryp jatqanda biz ony jyldyń basy dep áýlıe sanaýymyz qalaı? Buǵan qaraǵanda tórt túliktiń biri – sıyr áldeqaıda paıdaly emes pe? Et deseń eti, sút deseń súti, terisi bar, kerek deseń tezegi de otyn bolady. Bar aıyby, buryńǵy tegi qodas  sııaqty, tebin tebe bilmeıdi. Solarmen býdandastyrsa sıyrdyń aty kókke shyǵar edi. Al bul sıyrlar bolsa toıyp alady da, uıyqtap jata beredi... Kelesi jyl ıesi barys qoı. Mysyq tektes, arystan men jolbarystyń jartysyndaı jyrtqysh. Taýeshki men arqarǵa kún bermeıtin túsi sýyq haıýan. Ashyqsa qus pen tyshqandy da qorek etedi. Munyń da qoǵamǵa keltirer paıdasy joq... On eki jyldyń biri qoıan. Barystan qashyp júrip tirshilik etedi. Qoıannyń sý júrektigi sondaı, qamys syldyr etse kójegin tastap qanjyǵada kóriseıik dep taıyp turady... Ulýdyń da birneshe túri bar. Qurlyqta jáne sýda júredi. Aınalyp kelgende, qustyń jemi. Ekken jemistiń jartysyn jep qoıady. Tyshqan men ulýdyń tuqymyn qurtý úshin úkimet dári sebedi... Al jylan aıyr tildi naǵyz ońbaǵan. Torǵaıdy, tyshqandy, qustyń jumyrtqasyn jalmaıdy. Bilgish dárigerler ýyn alý úshin kerek deıdi. Meniń paıymdaýymda, paıdasynan zııany kóp. Kirpi, túlki, keıbir qustyń túrli tuqymyn qurtady... Jylqy – qasıetti janýar. «Jeseń tisińnen, jemeseń túsińnen ketpeıdi» dep aıtady. Súti dertke em, qazaq eń syıly qonaǵyna taı soıǵan, qudalaryna at mingizgen. On eki jyldyń ishinde jetinshi orynda turǵanymen eń bedeldi tórt túliktiń biri. Qazaq qymyz ishpese, et jemese tura almaıdy... Aǵylshyn ǵalymy Darvın aljasyp adamnyń tegi sút korekti maımyl degen. Ol bıblııany, qurandy, taýratty, injildi múlde kórmegen bolý kerek. О́z qııalymen adamǵa uqsas maımyl ǵana dep túıgen. Mıllıon jyldar boıy bir maımyl adamdyq sana men qasıet tanytyp pa? Meshitke baryp Alla deımiz de, úıge kelip balalardy arǵy tegimiz maımyl dep úıretemiz... «Taýyq  kúlge aýnasa da týady» degen sóz qate. Taýyq ústindegi búrgesin ketirý úshin kúlge, qumǵa aýnaıdy. Qoldaǵy taýyqtan kóri jabaıy taýyqtar eńbekqor. Sondyqtan, sońǵy jyldary taýyq uıa baspaǵan soń balapandy ınkýbatormen shyǵaryp júrmiz. Inkýbatordyń balapanynda mahabbat ta, sezim de bolmaıdy eken. Buryn uıada bir átesh 15-20 taýyqqa ıe bolatyn. Bir tal dán taýyp alsa, bárin shaqyryp teń bólip beretin. Qazir zaman ózgerdi me, álde adam ózgerdi me, áteshter teris qarap ózi soǵyp alatyn bopty. Qoradaǵy áteshtiń qadiri ketip, taýyqtar kórshi qoralardy aralap júr. Qańǵybas taýyqtardyń ertken balapandary otaǵasyna uqsamaıdy... «It jeti qazynanyń biri», adamnyń jaqyn dosy dep aıtylady. Itti úıge baǵýǵa dinimizde tyıym salynǵan. Atasy basqalar bir bólmede ıtimen birge turady. Ittiń deminen qurt aýrýy paıda bolatynyn bilmese kerek. Sondyqtan da ıtti baılap ustaǵan jón... Musylman dininde dońyzdy paıdalanýǵa ruqsat joq. Halqy kóp elde biz úsh nárseni jemeımiz degen aqparat bar: aspandaǵy ushaqty, jerdegi tankti, teńizdegi kemeni. Olar jer betindegi qybyrlaǵannyń bárin jese jesin, tek musylmannyń aýyzyn bylǵamasa boldy.

– Iá, men bes halal, jeti aramnan quralǵan 12 jyl basyna qysqasha toqtaldym. Tórt túlik maldan jyl basyna meniń ilikpeı qalǵanym qalaı? «Taýyq jyly qutty bolsyn»  dep tost kótergenderge,  ne betimdi aıtaıyn.

Sálemmen, tórt túliktiń atasy Qara býra dep bilgeısiń.

 Qazyhan ÁShE

Almaty

  Mysyq asyraısyń ba?..

Myna kelgen tyshqan jylymen birge úıde tyshqan paı­da boldy. Jalǵyz mende emes, kórshi úılerde de solaı eken. Ne isteýge bolady? Jurt «my­syq asyramaısyń ba?» dep keńes berdi. Asyraǵanda da úl­kendeýin alý kerek. Kishi­sin alsań, ol ósem degenshe qan­sha ýaqyt ketedi. Sodan jar­namadan mysyq izdedim. Bizge bári mysyq bolyp kórin­ge­nimen, bulardyń da san túr­li tuqymdary bar eken. Biraq átteń... baǵasy qymbat. Keı­bireý­leri 500 myń teńgege deıin barady. Al maǵan tuqymy jaqsy, ózi úlken, ádemi ári te­gin mysyq kerek. Erkek bolsa tipten jaqsy. Balalap bále bolmaıdy. Aqyry tegin mysyqtyń bireýin taptym. Sibirlik tuqym eken. Dereý egesine telefon shalyp: «My­syǵyńyzdy keshke baryp alyp keteıin», – dep kelisip qoıdym.

Keshtetip qasyma Rústem degen kórshimdi ertip, «Juldyz» shaǵyn aýdanyna bardyq. Egesi orys kempir eken. «Kelińder, oty­ryńdar» dep iltıpatyn kór­setip jatyr. Arǵy bólmede bir eresek qyz jylap júr. Sóıtsek o baıǵus mysyǵyn qımaı júr eken. Sodan suraqtar ketti.

– Mysyqty ne úshin berip jatyrsyzdar? – dedim.

– Basqa qalaǵa kóship bara jatyrmyz.

– Mysyǵyńyz qansha aılyq?

– Aılyǵy nesi, eki jasar...

– A, keshirińiz... Asyltuqym­dy ǵoı, á?

– Sibir mysyǵy.

– Ol qandaı?

– Qazir kóresiń, – dedi de, «Balý» dep daýystady. Esikten toqtydaı mysyq erine basyp kirip keldi. Júnderi uzyn, áb­den semirip alǵan. Kórip shoshyp­ kettim. Sóıtsem sibirlik mysyq­tar­dyń júnderi uzyn, terisi qalyń bolady eken ǵoı. Qaıdan bileıin?! Kádimgideı oılanyp qaldym. Orys kempir mysyqty áreń degende kóterip, qolyma berdi de:

– Al, endi tyńda, – dedi. – Eger qaǵaz-qalamyń bolsa, jazyp al.

– Joq, esime saqtap alamyn. Aıta berińiz, – dedim.

– Munyń esimi – Balý. Qu­jaty, mine. 2017 jyldyń 1 sá­ýir­inde dúnıege kelgen, – dedi qu­­jatyn berip. «Aıdospen týǵan kúni birdeı eken, á» dep qoıdym ishimnen.

– Muny eki aıda bir ret arnaıy klınıkaǵa aparyp tek­sertip turasyń. Mynaý med­kitap­shasy. Úsh ekpesin salǵyzdym. Qalǵan jeteýin óziń salǵyzasyń. Mynaý sýsabyn. Aıyna eki ret shomyldyrasyń. Mynaý súlgisi. Júnin mindetti túrde fenmen keptiresiń. Áıtpese sýyq ustap qalady. Bul fenge úırengen, qoryqpaıdy, ýaıymdama, – dep qoıady. Quddy bir men sony qatty ýaıymdap turǵandaı...

– «Kıtkattan» basqa tamaq ber­meısiń. Soǵan úırengen. «Vıs­kas» berip qudaı uryp qal­masyn, ishine jaqpaıdy. Mynaý jastyǵy, túnde osyǵan uıyq­taıdy. Tósegi jyly jerde bol­syn. Kúnde keshke júnin tarap beresiń, mynaý taraǵy. Sosyn qatań eskertetin nárse! Kana­lıza­sııanyń sýyn berip, aýyrtyp qoıyp júrme. Bes lıtrlik «Tassaı» sýyn alsań birazǵa je­tedi. Tamaq ishetin ydysyn­ as ishken soń birden jýyp qoı. Biraq «Feırımen» jýǵan soń áb­den shaı. Sabynnyń ıisi shyǵyp tursa Balý tamaq ishpeı qoıady, – dep baryp toqtady ájem.

Balýdyń túrine qarasam kózin jumyp alyp, tizemde pyryldap jatyr. Moınyna «Balý» degen jazýy bar alqa taǵyp alypty.

– Balý sıpalaǵandy qatty jaqsy kóredi. Eger mazasy qasha bastasa aldyńa al da, sıpala. Ashýy tez basylady. Eger ashýlandyryp alsań, úıińniń bárin shashyp tastaıdy. Dalaǵa shyǵarma. Qorqyp, úreılenip qalady. Endi sen maǵan úıińniń mekenjaıyn, telefon nómirińdi ber. Eki kúnde bir ret telefon soǵyp, Balýdyń jaǵdaıyn bilip turamyn.

Berdim, jazyp aldy.

– Bir suraǵym bar edi. Bul tyshqan ustaı ma? – dedim.

– Tyshqan?! Joq, ustap kór­megen. Sonda sen muny tysh­qanǵa salaıyn dep tursyń ba? – dedi kózi atyzdanyp.

– Iá... Úıde tyshqan kóbeıip ketip edi. Soǵan mysyq kerek bolyp...

– Qaraǵym, sen bilesiń be, tyshqanda qanshama ınfeksııa bolatynyn... Balý ony jep aýy­ryp qalsa qaıtesiń? Biraq úıde tyshqan bolyp jatsa, árı­ne Balý qýatyn shyǵar. Múmkin, qorqytady. Mysyqtyń ıisin sezip te tyshqandar qashyp ketedi. Ýaıymdama, – dep jubat­qandaı boldy.

Mundaı kezde shuǵyl sheshim qabyldaý qıyn eken. Mysyqty ne alar, ne almasymdy bilmeı otyryp qaldym. Rústemge sybyrlap: «Ráke, ne istesem bolady?» dedim. Ol ishek-silesi qatyp kúlip otyr. Kempir de túrime qarap: «Aıbek, vse porıadke? Ý tebıa glaza bolshe stalo chem moego kota», dep qoıady. Men baıǵus ne deıin... Surap, izdep kelgen ózim. Amal joq, aıýdaı mysyǵyn arqalap esikten shyqtym. Jol boıy mysyq mashınanyń saldyr-gúldirinen qorqyp mazasyzdanǵan saıyn ashýlanyp ketpesin dep basynan sıpalap qoıamyn.

Sodan úıge jettim. Áıelim mysyqty kórip shoshyp ketti. «Esiń durys pa? Kári, dáý mysyq­ty nemenege ákelgensiń? Mynany toıdyra almaısyń ǵoı», dep ursyp júr. Mende ún joq. Eger kempirdiń aıtqan talaptaryn tizer bolsam, áıelim talyp qulaıtyn shyǵar. Mysyq úıdiń bólmelerin aralap, kerdeń-kerdeń basady. «Tyshqandar Balýdyń ıisin sezip, júkterin jınap jatqan shyǵar» dep ishteı ózimdi jubatyp qoıamyn. Tósegin salyp berdim. Áıelime aıtpaı, tabaǵyna «Tassaı» sýynan quıyp qoıdym. «Kıtkat» da daıyn. Taraǵyn, sýsabyn bir buryshqa qoıdym. Bir kezde telefonym shyryldady. Tutqany kóter­sem, orys kempirim. Balýdyń jaǵ­daıyn surap jatyr.

– Bir nárse aıtýdy umytyp ketippin. Balý erkek mysyq qoı. Onyń kúıleıtin kezi bolady. Ony dárigerine aparsań, ýaqytyn ózi aıtady. Sol kezde bir urǵashy mysyq ákelesiń de, bir kúnge ekeýin bir bólmege qa­map qoıasyń. Dalada júrgen jabaıy mysyqty ákelip júrme. Búr­gesi juǵyp keter. Ony dári­ger­men aqyldasasyń ǵoı, – dedi.

Shydamym osyǵan jetti... Tyshqan aýlamasa munyń nesi mysyq?! Endi mysyqty baǵyp-qaǵý qalyp edi. Túnimen dóńbekship, tańǵy saǵat 5-ti áreń bolǵyzyp, mysyǵyn egesine aparyp tastadym. Qurysyn, búıtip tyshqan aýlamaı-aq qoıdym.

Aıbek NÁBI

  Tyshqan jylǵy súzegen suraq

«Qyzyl kitapqa» engen ósimdikti «Qyzyl kitapqa» engen janýar jep jatsa ne isteý kerek?

*  *  *

Keıingi kezde bireýden qaryz alsam umytam da qalamyn, al bireýge bersem ony áste esten shyǵarmaımyn… Bul umytshaqtyqtyń alǵashqy belgisi me, álde basqa birdeńe me?

*  *  *

Eki qolyń bos emes kezde murynnyń qyshıtyny neden eken?

*  *  *

Kúıeýi áıeline:

– Úıge qyzmettegiler keletin edi, dastarqan jaıyp, as ázirlep jiberseń…

– Qalaı etip daıyndaıyn: keleside tamsana keletindeı eteıin be, joq álde múldem bas suqpaıtyndaı ǵyp jibereıin be?..

*  *  *

Jigit qyzǵa suraq qoıdy.

– Sen aqymaq baıshykeshke kúıeýge shyǵar ma ediń?

– Qıyndaý suraq eken… Degenmen, qansha aqshań bar?

 Men jaıly mátelsymaqtar

 Janynan bezgen tyshqan ıttiń kózin shyǵarady.

                                  *  *  *

Er qartaısa qazan­shy­l bolady,

Búrkit qartaısa tyshqanshyl bolady.

                                 *  *  *

Dıirmende týǵan tyshqan naızaǵaıdyń gúrilinen qoryqpas.

                                *  *  *

О́letin tyshqan my­syq­tyń tańyn qasıdy.

                               *  *  *

Mysyq joqta tysh­­qan tóbege shyǵady.

                               *  *  *

Qutyrǵan ıt ıesin qabady,

Jyndanǵan tyshqan mysyqqa shabady.

                              *  *  *

О́z ininde kórtysh­qan da batyr.

                              *  *  *

Inabatty adam tysh­qannan da uıalady.

                             *  *  *

Maımyldyń py­syqty­ǵy, tysh­qa­n­nyń tirligi qajet.

                            *  *  *

Jabylyp ketse, tysh­qan da arystan terisin tesip tynady.

                           *  *  *

Tyshqanǵa mysyqtan úlken myqty joq.

                           *  *  *

Mysyq joqta tysh­qan mııaýlaıdy.

                           *  *  *

Tyshqan ekesh tyshqan da ıt bolǵysy kelmeıdi.

Múıisti júrgizetin Berik Sadyr