Jurtyn izdegen ul men qyz

Sońǵy kezderi sol shetke ketken ul men qyz qa­nyna tartyp, Otanyn, elin, baýyryn izdeı bastapty. Qazaq topyraǵynan bir jasynda kóz jazǵan, aty Marat, tegi Orazǵalıev, arǵy bette Teodor atanǵan ul jasy jıyrmaǵa jetkende О́skemende turatyn aǵasy Rústemdi, apaıyn izdegeni áleýmettik jelide, basylymdarda  jan-jaqty jazylyp jatyr.

Rústem baýyrynyń shetel asyp ketkenin jetinshi synypta oqyp júrgende bilipti. Onyń saýal sal­ǵanyn estigende kóńil kúıi áleı-dúleı bolypty. Eki qurlyqta júrgen ekeýiniń sýretin kórgende «Erkek toqty buralqy bolyp sińbeıdi eken-aý!» degen ulttyq qaǵıda oıǵa oralyp, et júregimiz ezildi, janarǵa jas toldy.

Teodor-Marattyń AQSh-taǵy ata-anasy qazaq ekenin árkez esine salyp, О́skemende týystary baryn da aıtyp júredi eken. Es kirgennen keıin sol О́skemen qalasyn, týysyn kórsem degen sezim kókeıinen ketpepti. Jatsa da, tursa da oıynan О́skemen qalasy, Ertis ózeni, baýyrlary shyqpapty. «Qazaq jeri qandaı, halqy qandaı eken, rýymdy bilsem», deıdi Teodor. Aǵasy ekeýi О́skemendegi balalar úıinde júrgende birinen-biri qol úzgen eken.

Eki uldyń ańsaryn estip, es jııa almaı júrgende AQSh-qa ketken Saltanat (Ashqanova) – Azııa da ata-anasyn izdep jar saldy. «Meni Qazaqstannyń Semeı qalasynan bir jas tórt aılyǵymda asyrap alǵan eken. О́zimniń bıologııalyq ata-anamdy tabýǵa sheshim qabyldadym», deı­di de: «Meni asyrap alǵanyn bu­rynnan biletinmin. Anamnyń shashy sa­ry, kózderi kók. Syrt kelbetimizde aıyrmashylyq baıqalady. Al ata-anam da asyrap alǵandaryn jasyrǵan joq», dep olardyń ózimen ashyq sóı­le­setinin, ákesiniń týǵan jerdi bilý ma­ńyzdy dep jıi aıtatynyn esine tú­siredi.

«Úıimizde Qazaqstan jaıly ki­tap kóp. Qaı jerden ekenimizdi bile ber­meımin, alaıda baqqan ata-anamnyń jaq­sylyǵyna dán rızamyn. Syrtta júrsem de Qazaq eli týraly jat pikir­de bolǵan emes­pin. Týǵan ata-anamdy da kinálamaımyn. Olar­da bir qıyn jaǵdaı bolǵan shyǵar», dep baqqan ata-anasynyń kóp saıahattaıtynyn, ózge elderge barǵanda alýan túrli kúı keshetinin aıtady. «Eger men Qazaq­stanǵa barsam, sondaı kúıde bolýym múmkin shyǵar», deıdi Azııa Berger.

Iá, ana ǵasyrdyń sońyndaǵy alasapyranda darhan dalasy bar Qazaq eline umtylǵandar az bolǵan joq. Olardyń qatarynda bala asyrap alýǵa talpynǵandar da jetip artyldy. Olardyń sondaǵy aıtqan sózi: «Biz syrqat balalarǵa qol sozamyz, aqyl-esi kemderge kómek beremiz, tuqym qýalaıtyn aýrýǵa shaldyqqandarǵa dem beremiz», desti. Tipti keıbireýleri 1993 jyly Gaaga Konvensııasyna qosylǵanymyzdy jeleý etti.

Shynynda, AQSh-taǵy bala asyrap alýshylar olardyń tek tamyryn, qaıdan alǵanyn, eger bıologııalyq ata-anasy belgili bolsa ony da búk­peıdi. Ár balaǵa jeke bólme daıyndap, onyń ishine Qazaqstannan aparǵan dúnıelerdi, kitaptardy, arasynda kók Týymyzdy da keregege ilip qoıatyndar az kezdespeıdi.

Shetelge ketken balalardyń tizimin anyqtaý isi 1998 jyly qabyldanyp, 1999 jyldyń 1 qań­tarynan kúshine engen «Neke jáne otbasy týraly» zańnan keıin ǵana múmkin boldy. Sol kezdegi derekterge den qoısaq, jurtynan kóz jazyp qalǵan­dardyń sany – 1797 eken. Keıin bul san óse berdi. Qazir 10 myńǵa taıap qaldy. Sol 1999 jylǵy esep­tegi 1797 balanyń 250-niń ǵana deregi Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde bar bolyp shyqty, al qalǵan balalardyń qaıda «saparlaǵanyn» eshkim bilmeıdi.

Sol jyldary AQSh-tyń she­­­tel­­derden bala asyrap alý jónindegi ha­lyq­aralyq agenttikter men qorla­ry­­nyń sanyn naqtylaı tússek, 1999 jyl­dyń 1 jeltoqsanynda – 11 bolsa, 2000 jyldyń naýryzynda – 15-ke, 2001 jyly – 23-ke, odan keıin 50-ge taıaǵany málim.

Jańa zań qabyldanǵanǵa deıin, odan keıin «Shyryldaǵan sábıiń jatqa ketti, kózderi jáýdi­regen jetimderdi sheteldikter áketip jatyr», «Je­tim­­derdi jerge nege qarattyq, onymen qoımaı Otanynan aıyryp, jat jurtqa jiberýdiń jóni qaısy?» degen taqyryptarda maqalalar tizbegin jazdyq. «Qazaq teris minezin ózi is­te­gen isiniń qatesi shoqpardaı bolyp, óz basyna tıse tez túzeledi» dep Muhtar Áýezov aıtpaqshy, bul ta­­qyryp sol kezdegi jýrnalıster qa­ýy­mynyń negizgi jelisine aınalyp edi. Halyq qalaýlylary da bul qalaı dep ún kóterdi. Sol kezdegi Bas proký­ror R.Túsipbekovke  Parlament Má­jilisiniń depýtattary Qaırat Sha­la­­baev, Ýálıhan Qalıjan, Amalbek Tshanovtar depýtattar  suraý saldy.

«Jetimin baǵa almaıtyn biz qan­daı elmiz, ózimiz pansıonattyń, ın­ternattyń tamaǵyn iship, kıimin kıip osy áletke jetip edik, ıman qaıda?» dep Sheraǵań, Sherhan Murtaza sha­myrqandy.

Osydan keıin be, bala asyrap alýdy ádetke aınaldyrǵan agenttikter men qorlar 2001 jyly Amerıkadaǵy ul-qyzymyzdyń jaǵdaıy jaqsy degenge kóz jetkizý úshin saparlatty. Bardyq. Jeti shtatyn araladyq. Aýrý bala kóre qoımadyq, ba­ǵýyna shák keltirmeımiz. Biraq es kirgenderi tó­ńirektep júrgende jan dúnıeń jylap qoıa beredi.

Sol saparda Vashıngtonda tura­tyn Aldııar degen balany kórdik. Djımmı-Aıjamal esimdi súıkimdi qyz­dy kezdestirdik. Elı-Natasha de­gen qazaq qyzyn asyrap alǵan Kerol Holkombtyń aıtqan áńgimesi oıǵa qaldyrdy. Elı-Natasha tórtten as­qanda sińi­li kerek ekenin, ol ózinen aýmaıtyn bolsyn degen talabyn qoıady. Anasy Qazaqstanǵa kelip bes aılyq Hıları-Aıdany asyrap alyp, bar­ǵanda Elı sińlisiniń eń aldymen kózine qarap, odan soń betinen súıipti. Qushyrlana qysyp, aldyna alyp otyrypty. Biz ápkeli-sińlili eki balapanmen de dı­dar­lastyq. Kózdiń jaýyn alatyn qazaqtyń qara tory qyzdary.

Agenttik uıymdastyrýshylary eki aıǵa alyp baryp edi. Ár balany kórgen saıyn kóńil buzylyp, júrek shymyrlaı berdi. Onyń ústine ul men qyz tóńirekteı bergende, shydaý múmkin emes. Tipti Aleks-Álibek degen alty jasar bala bizdi aparǵan kóliktiń ishine otyryp alyp, birge ketemin dep álek salǵanyna da kýá boldyq. Osyndaı aýyr kóri­nisterden keıin eki aı emes, on bes kúnnen keıin keri qaıtýǵa bel baıladyq. Otanymyzǵa oralǵan soń ol balalardyń bári myna zamanda Beıbarystaı bolar ma eken degen kúdikti alǵa tartyp, maqala jazdyq. Tipti ul-qyzdyń aldynda adalmyz ba degen oıdy óristete kelip, sapardaǵy kórgen-túıgenderdi arqaý ete otyryp 2004 jyly «Ar aldynda...» degen kitap ta shyǵarǵan edik.

Endi qarap otyrsaq, sol kezdegi bal­dyrǵan ul men qyz biri boı jetip, ekinshisi er jetip atajurtyn izdeı bastapty. Shynynda, Beıbarystyń taza qany men el degen shybyn jany bularda da bolǵany ǵoı. Endigi aıt­paǵymyz, es jıǵan sol urpaqty biz iz­desek, qaı ul qaı jerde júrgenin, qaı qyz qaı otbasynda tárbıelenip jatqanyn zerdelesek, qane? Tipti kelem degenderin, oralýǵa umtylǵandaryn baýyrǵa tartsaq ta artyq bolmas edi. Ony tıisti oryndar qazirden bastap uıymdastyryp jatsa, esh artyqtyǵy joq. Atajurtqa oralyp jatqan bú­gingi qandastar qyzyl ımperııanyń ke­sirinen jer aýyp ketse, myna urpaq biz­diń yjdaǵatsyzdyǵymyzdan shetel asqanyn moıyndaýymyz kerek sekildi.

Eger dál qazirden bastap «Balam deıtin jurt bolmasa, jurtym deıtin bala qaıdan shyqsyn», degen Ahmet Baıtursynulynyń sózine baǵyp, sol balalarǵa qamqorshy bolsaq degen tilek bar. Bulaı deýimizge sebep, AQSh-ta qazaq sekildi balasyn er jetken soń da qasynan tastamaıtyn qasıet kem. Olarda on segizge tolǵan bala óz kúnin ózi kórýi tıis deıdi. Biz oı bólisken ata-analar «On segizge kelgennen keıin AQSh-tyń emes, Qazaq eliniń azamattyǵyn alamyn dese, qar­sylyǵymyz joq», degen.

Endeshe, M. Áýezov aıtqan «Adamda eki túrli qylyqtyń joly bar: biri tirshilik qamy, biri adamshylyq qamy». Ońalyp kele jatqan tirshiligimiz bar, endi adamshylyq qamy men 10 myńǵa taıaý sheteldegi balapandarymyzdy túgendep, atajurty bar ekenine kóz­derin jetkizsek – urpaq aldyndaǵy paryz ben qaryzdyń adal ótelgeni bolar edi.

Súleımen MÁMET,

jýrnalıst