Termın ult dybysyna úılestirilse utylmaımyz

Ult tilin jetik biletinder bul kúnde sırep bara jatqandaı. Til qazynasy qanynda taza saq­talǵan, keýdesi kúı shertip, tili­nen bal tamǵan úlkender kemip barady. Muny búkpeı aıtýǵa tıistimiz. Oǵan keltirer dáleli­miz, teledıdar men radıony tyń­dap, keıbir basylymdardy oqyp otyrǵanda kóziń jetedi. Oıy jutań, tili orasholaqtar ımenbeı shyǵa keledi. Ondaılar tez taraıtyn aqparat quraldaryn «jaýlap» aldy dese de bolady.Qazir maqtangerlik minberine aınal­ǵan «Kók sandyq» – ne bolsa soǵan kúle salatyn ártister­diń enshisinde ketti. Sóz máıegin túsi­netin jýrnalıster kóbine qaǵa­beriste qaldy. Mundaı jaǵdaı til tirligine keri áser etpeıdi dep kim aıta alady? Árkim óz isimen nege aınalyspaıdy? Osyndaı júıesizdikter júıkeni júndeı tútetini de aqıqat.

Osyndaı máselelerdi talqy­la­ǵan birneshe basqosýlar bol­dy.Ony Mádenıet jáne sport mı­nıstrligi Til saıasaty kom­ı­­tetiniń tapsyrmasymen Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ortalyǵy uıymdastyryp keledi. Jańa álippege kóshý barysynda salalalyq termınderdi qalaı ıgerý kerek degen másele boıyn­sha ót­ken jıynda termın isin A.Baı­tur­synuly úlgisinde júıe­leý qa­jet­tigi alǵa tartylyp, qan­daı ter­mın­derdi alamyz, onyń qaı­sy­syn aýdarýǵa bolady, qaı­sy­syn túp­nusqada saqtaý, ózge de ult isterin retke keltir – jańa álip­­bıge kóshý kezinde asa qajet eke­ni tilge tıek etti. Bul erteńgi jas urpaqty adastyrmaıdy. Eń bas­­tysy, sol urpaqqa qajet oqý qural­­daryn­­daǵy termınderdi bir izdilen­­dirýdi múltiksiz oryndaýymyz kerek.

Aqıqatyna kelsek, qazirgi oqý­lyqtardaǵy termınder ártúrli. Ár avtor kóbinde óz bilgenin jazady. Bul birinshi synyptyń bet ashar oqýlyǵy «Saýat ashý» páni­nen bastap, joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentterge ar­nal­­ǵan kitaptarda da jalǵasyp jat­qanyn kim joqqqa shyǵara alady? Munyń zalalyn oqýshy men stýdent tartýda. Endeshe,jańa álipbıge ótý barysynda aldymen oqýlyq jazý isin júıege túsirý kerek sekildi. Onsyz urpaq aldyndaǵy qaryz ben paryzdy óteý bylaı tursyn, ózara pikir talastyryp júrip, olardy erteń de dál qazirgideı ekiushty jaǵdaıǵa qaldyrarymyz anyq.

Alqaly jıyndarda ǵalymdar bul týraly oı bólise kelip, kerise bermeı kelise otyryp, bastaýysh synyptan bastap, orta, kásip­tik, joǵary oqý oryndary­na, ózge de salalarǵa kerek latyn álipbıinde ja­zylatyn oqýlyqtardaǵy ter­mındi bir izge túsirýdi atady. Sol sekildi, salalyq termıno­logııa­lyq sózdikter ázirleýdi de alǵa tartty. Mundaı qadam erteń oryn alyp qalýy múmkin, júıesizdikten, ár­kim bilgenin usynatyn súreń­siz­dikten, avtor bolýǵa talpynýdan qut­qaratyn,«Jazý túzetý birimizge emes, bárimizge kerek nárse ǵoı... «aqqý,shortan,shaıan» úsheýine uqsamaıyq!» (A.Baıtursynuly) degizetin oryndy bastama dep bilemiz. Sol sekildi kirme termın­der jaıy da qozǵalyp, áli kún­ge deıin eski sarynnan arylmaı fantas – dep jazýdyń ornyna orys úlgisimen artyq bolsa da «t» árpin qosatynymyz aıtylyp, «jýrnalıst, týrıst» sózderi dáıekke keltirildi.

Mysaly, professor Sherýbaı Qurmanbaıuly, zań mátinderindegi termın qoldanysy jaıly óz baılamyn aıtqanda,zań termınderi ár azamatqa túsinikti de anyq, aıqyn bolýy tıis, dep zań mátinderiniń stıli men sóılem qurylysy min­siz bolýymen qatar, birizdilikti saqtaý shart ekenin alǵa tartty. Ol sol sekildi, keı termınderdiń ár zańda ár túrli beriletinine qyn­jy­lys tanytyp, oǵan «aınala­daǵy orta», «qorshaǵan orta», «derek­qor, derekter bazasy», «jal­ǵyz tereze» qaǵıdasy, «bir tereze» qaǵıdaty «ornynan túsý», «otstavkaǵa shyǵý», «aımaq aralyq, óńiraralyq», «ótinishhat, qol-hat», «senimgerlik basqarý, senimdi basqarý», «synyptama, synyp­taý, jikteme» – osylaı ár­túrli bolyp jalǵasyp kete bere­ti­nin aıtyp, tipti Termınkom bekit­­ken termınderdiń zań­na­ma­daǵy qol­danysta saqtal­maıty­nyn my­sal keltirip, «alyp tas­taý» termıni «alyp qoıý», al «qyz­mettik jazba» «qyzmettik jazbahat» bolyp júrgenin, sol sekildi, zańnama qujattarynda sózderdiń bir izdiligi saqtalmaıtynyn, ja­rys­tyra qoldaný baryn, oǵan «ózgeris engizý, ózgertý engizý» «haqyly, quqyly», «jaýap­ker­shi­lik, jaýaptylyq», dep ár a­lýan jazylyp júrgenin, bul az de­se­ńiz sózdikter de de bir izdi­lik­­tiń bolmaıtynyna da mysal­dar kel­tirdi. Máselen, «Zań ter­mın­deriniń sózdiginde» «zárý­lik» degen sóz «Zańnamada jıi qol­­da­nylatyn sózder men sóz tir­kes­teri» sózdiginde «tapshy­lyq», al «Qarjy-bank termın­deri­niń sózdiginde» «kemistik, jetis­­peý­shilik» bolyp júrgenin alǵa tartady. Zań termınderiniń bir izge túspeı, bir uǵymdy ár túrli ataý jurtty shatastyrmaı qoımaıdy.

Zańger Ernur Ýálı zań termınderin jetildirý, qazaq tilindegi zań lıngvıstıkasynyń sapasyn arttyrý jaıyn qozǵap, jetistikterdi de aıta kelip, qordalanǵan máselelerdi nazardan shyǵarmady. Ol eń aldymen termınderdi birizdilendirý kerektigin, sol sekildi sınonım sózderdi retteýdi basa aıtty. Mysaly, eń jıi qoldanatyn «dovod» termıni normatıvtik aktilerde «dálel»dep qoldanylsa, hat almasýda «ýáj» delinetinin, «áýre sarsańǵa salý» da «sarsańǵa salý, sózbuıdaǵa salý, sozbalańǵa salý» jáne «besprıstrastnost» termıni birde «beıtaraptylyq, alala­maýshylyq» bolyp jazy­latynyn eske saldy. «Otvetstvennost» degen sóz Qylmystyq kodekste «jaýaptylyq», Azamattyq kodeks­te «jaýapkershilik», al Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeks­te tipti eki túrli «jaýaptylyq, jaýapkershilik» dep aýdarylǵa­nyn atap, bekitilgen termınderdiń ózinde qarama qaıshylyqtyń bar ekenine dáıekter keltirdi. Bul aradaǵy eń basty nárse, zań ter­mın­deriniń túsindirme sózdigin shy­ǵarsa degen talqyǵa usyndy.

Belgili jýrnalıst Dáýitáli Omash­uly ulttyq zańnama ter­mıno­logııasyndaǵy ózek­ti máse­lelerge kelgende normatıv­tik qu­qyqtyq aktiler jobalaryn qazaq tilinde ázirleý qajettili­gin atap, keńes ókimeti tusynda ulttyq termınologııamyz ınternasıonalıstik prınsıpke súıenip, sózdiń túbiri saqtalyp, jalǵaýy orysshaǵa beıim­delgeninen mysaldar keltirdi. Qandaı termındi alý kerek degen máselege oı júgirtkende,ol ózge elderdiń tájirıbesin tilge tıek etti. Mysaly «partııa»degen sózdi orystar fransýzdan al­ǵanyn, fransýzdarǵa latynnan kelgenin aıtyp, orystar tildik qorynyń otyz paıyzy latynnan kelgenin,olar til zańdylyǵyn saqtaı otyryp, ózderine kiriktirip jibergenine dáıekter keltirdi. Bul turǵydan kelgende, olardan úırenerimiz barshylyq

Jalpy, termın máselesin túzeý isin sóz etkende, ulttyq uǵym birin­shi kezekte turýy tıis. Sonda ǵana tilimizdegi ala-qulalyq joıy­lyp, termınderimiz bir qalypqa tú­seri sózsiz. Bul is jańa álipbıge kóshý kezinde tııanaqtalmasa, sońy búgingideı ár alýan pikirlerge ula­syp, keıingi tolqynǵa aýyr tıeri shúbásiz. Sondyqtan da «Oqýǵa bala­lar dybys úırenemiz dep kel­meıdi, oqý, jazý úırenemiz dep keledi. Muny túsinip, bilip iste­se,bul úıretýdiń aýyrlyǵyn kóp jeńildetedi», dep Ahmet Baı­tur­synuly aıtqandaı, ár isimiz keler urpaqtyń sanasyna ult rýhynyń sáýlesin túsirip tursa, ultymyz utylmaıdy, urpaq shataspaıdy, ózimizge júktelgen júkti der kezinde atqarǵandyq bolar edi-aý!.