Til jaıly, onyń ishinde azat eldiń memlekettik tili, termıni týraly aıtqaly otyz jyldan asty. Jylt etken sáýle joq deýge bolmaıdy. Táýbe, deıtin tus barshylyq. Buryn ana tilin bilmeıtin keıbir baýyrlarymyz bıik qyzmetke qoly jetip, sheneýnik bolǵan soń tili byldyrlap, artynan túzelip ketip jatyr.

Ult tilin jetik biletinder bul kúnde sırep bara jatqandaı. Til qazynasy qanynda taza saqtalǵan, keýdesi kúı shertip, tilinen bal tamǵan úlkender kemip barady. Muny búkpeı aıtýǵa tıistimiz. Oǵan keltirer dálelimiz, teledıdar men radıony tyńdap, keıbir basylymdardy oqyp otyrǵanda kóziń jetedi. Oıy jutań, tili orasholaqtar ımenbeı shyǵa keledi. Ondaılar tez taraıtyn aqparat quraldaryn «jaýlap» aldy dese de bolady.Qazir maqtangerlik minberine aınalǵan «Kók sandyq» – ne bolsa soǵan kúle salatyn ártisterdiń enshisinde ketti. Sóz máıegin túsinetin jýrnalıster kóbine qaǵaberiste qaldy. Mundaı jaǵdaı til tirligine keri áser etpeıdi dep kim aıta alady? Árkim óz isimen nege aınalyspaıdy? Osyndaı júıesizdikter júıkeni júndeı tútetini de aqıqat.
Osyndaı máselelerdi talqylaǵan birneshe basqosýlar boldy.Ony Mádenıet jáne sport mınıstrligi Til saıasaty komıtetiniń tapsyrmasymen Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ortalyǵy uıymdastyryp keledi. Jańa álippege kóshý barysynda salalalyq termınderdi qalaı ıgerý kerek degen másele boıynsha ótken jıynda termın isin A.Baıtursynuly úlgisinde júıeleý qajettigi alǵa tartylyp, qandaı termınderdi alamyz, onyń qaısysyn aýdarýǵa bolady, qaısysyn túpnusqada saqtaý, ózge de ult isterin retke keltir – jańa álipbıge kóshý kezinde asa qajet ekeni tilge tıek etti. Bul erteńgi jas urpaqty adastyrmaıdy. Eń bastysy, sol urpaqqa qajet oqý quraldaryndaǵy termınderdi bir izdilendirýdi múltiksiz oryndaýymyz kerek.
Aqıqatyna kelsek, qazirgi oqýlyqtardaǵy termınder ártúrli. Ár avtor kóbinde óz bilgenin jazady. Bul birinshi synyptyń bet ashar oqýlyǵy «Saýat ashý» páninen bastap, joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentterge arnalǵan kitaptarda da jalǵasyp jatqanyn kim joqqqa shyǵara alady? Munyń zalalyn oqýshy men stýdent tartýda. Endeshe,jańa álipbıge ótý barysynda aldymen oqýlyq jazý isin júıege túsirý kerek sekildi. Onsyz urpaq aldyndaǵy qaryz ben paryzdy óteý bylaı tursyn, ózara pikir talastyryp júrip, olardy erteń de dál qazirgideı ekiushty jaǵdaıǵa qaldyrarymyz anyq.
Alqaly jıyndarda ǵalymdar bul týraly oı bólise kelip, kerise bermeı kelise otyryp, bastaýysh synyptan bastap, orta, kásiptik, joǵary oqý oryndaryna, ózge de salalarǵa kerek latyn álipbıinde jazylatyn oqýlyqtardaǵy termındi bir izge túsirýdi atady. Sol sekildi, salalyq termınologııalyq sózdikter ázirleýdi de alǵa tartty. Mundaı qadam erteń oryn alyp qalýy múmkin, júıesizdikten, árkim bilgenin usynatyn súreńsizdikten, avtor bolýǵa talpynýdan qutqaratyn,«Jazý túzetý birimizge emes, bárimizge kerek nárse ǵoı... «aqqý,shortan,shaıan» úsheýine uqsamaıyq!» (A.Baıtursynuly) degizetin oryndy bastama dep bilemiz. Sol sekildi kirme termınder jaıy da qozǵalyp, áli kúnge deıin eski sarynnan arylmaı fantas – dep jazýdyń ornyna orys úlgisimen artyq bolsa da «t» árpin qosatynymyz aıtylyp, «jýrnalıst, týrıst» sózderi dáıekke keltirildi.
Mysaly, professor Sherýbaı Qurmanbaıuly, zań mátinderindegi termın qoldanysy jaıly óz baılamyn aıtqanda,zań termınderi ár azamatqa túsinikti de anyq, aıqyn bolýy tıis, dep zań mátinderiniń stıli men sóılem qurylysy minsiz bolýymen qatar, birizdilikti saqtaý shart ekenin alǵa tartty. Ol sol sekildi, keı termınderdiń ár zańda ár túrli beriletinine qynjylys tanytyp, oǵan «aınaladaǵy orta», «qorshaǵan orta», «derekqor, derekter bazasy», «jalǵyz tereze» qaǵıdasy, «bir tereze» qaǵıdaty «ornynan túsý», «otstavkaǵa shyǵý», «aımaq aralyq, óńiraralyq», «ótinishhat, qol-hat», «senimgerlik basqarý, senimdi basqarý», «synyptama, synyptaý, jikteme» – osylaı ártúrli bolyp jalǵasyp kete beretinin aıtyp, tipti Termınkom bekitken termınderdiń zańnamadaǵy qoldanysta saqtalmaıtynyn mysal keltirip, «alyp tastaý» termıni «alyp qoıý», al «qyzmettik jazba» «qyzmettik jazbahat» bolyp júrgenin, sol sekildi, zańnama qujattarynda sózderdiń bir izdiligi saqtalmaıtynyn, jarystyra qoldaný baryn, oǵan «ózgeris engizý, ózgertý engizý» «haqyly, quqyly», «jaýapkershilik, jaýaptylyq», dep ár alýan jazylyp júrgenin, bul az deseńiz sózdikter de de bir izdiliktiń bolmaıtynyna da mysaldar keltirdi. Máselen, «Zań termınderiniń sózdiginde» «zárýlik» degen sóz «Zańnamada jıi qoldanylatyn sózder men sóz tirkesteri» sózdiginde «tapshylyq», al «Qarjy-bank termınderiniń sózdiginde» «kemistik, jetispeýshilik» bolyp júrgenin alǵa tartady. Zań termınderiniń bir izge túspeı, bir uǵymdy ár túrli ataý jurtty shatastyrmaı qoımaıdy.
Zańger Ernur Ýálı zań termınderin jetildirý, qazaq tilindegi zań lıngvıstıkasynyń sapasyn arttyrý jaıyn qozǵap, jetistikterdi de aıta kelip, qordalanǵan máselelerdi nazardan shyǵarmady. Ol eń aldymen termınderdi birizdilendirý kerektigin, sol sekildi sınonım sózderdi retteýdi basa aıtty. Mysaly, eń jıi qoldanatyn «dovod» termıni normatıvtik aktilerde «dálel»dep qoldanylsa, hat almasýda «ýáj» delinetinin, «áýre sarsańǵa salý» da «sarsańǵa salý, sózbuıdaǵa salý, sozbalańǵa salý» jáne «besprıstrastnost» termıni birde «beıtaraptylyq, alalamaýshylyq» bolyp jazylatynyn eske saldy. «Otvetstvennost» degen sóz Qylmystyq kodekste «jaýaptylyq», Azamattyq kodekste «jaýapkershilik», al Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekste tipti eki túrli «jaýaptylyq, jaýapkershilik» dep aýdarylǵanyn atap, bekitilgen termınderdiń ózinde qarama qaıshylyqtyń bar ekenine dáıekter keltirdi. Bul aradaǵy eń basty nárse, zań termınderiniń túsindirme sózdigin shyǵarsa degen talqyǵa usyndy.
Belgili jýrnalıst Dáýitáli Omashuly ulttyq zańnama termınologııasyndaǵy ózekti máselelerge kelgende normatıvtik quqyqtyq aktiler jobalaryn qazaq tilinde ázirleý qajettiligin atap, keńes ókimeti tusynda ulttyq termınologııamyz ınternasıonalıstik prınsıpke súıenip, sózdiń túbiri saqtalyp, jalǵaýy orysshaǵa beıimdelgeninen mysaldar keltirdi. Qandaı termındi alý kerek degen máselege oı júgirtkende,ol ózge elderdiń tájirıbesin tilge tıek etti. Mysaly «partııa»degen sózdi orystar fransýzdan alǵanyn, fransýzdarǵa latynnan kelgenin aıtyp, orystar tildik qorynyń otyz paıyzy latynnan kelgenin,olar til zańdylyǵyn saqtaı otyryp, ózderine kiriktirip jibergenine dáıekter keltirdi. Bul turǵydan kelgende, olardan úırenerimiz barshylyq
Jalpy, termın máselesin túzeý isin sóz etkende, ulttyq uǵym birinshi kezekte turýy tıis. Sonda ǵana tilimizdegi ala-qulalyq joıylyp, termınderimiz bir qalypqa túseri sózsiz. Bul is jańa álipbıge kóshý kezinde tııanaqtalmasa, sońy búgingideı ár alýan pikirlerge ulasyp, keıingi tolqynǵa aýyr tıeri shúbásiz. Sondyqtan da «Oqýǵa balalar dybys úırenemiz dep kelmeıdi, oqý, jazý úırenemiz dep keledi. Muny túsinip, bilip istese,bul úıretýdiń aýyrlyǵyn kóp jeńildetedi», dep Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, ár isimiz keler urpaqtyń sanasyna ult rýhynyń sáýlesin túsirip tursa, ultymyz utylmaıdy, urpaq shataspaıdy, ózimizge júktelgen júkti der kezinde atqarǵandyq bolar edi-aý!.
Qazaqkonsert pen TÚRKSOI Yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıady
Qoǵam • Búgin, 17:10
Kolledjderge qujat qabyldaý bastaldy
Bilim • Búgin, 17:01
Qyzylordada esirtkige qarsy aksııa ótti
Aımaqtar • Búgin, 16:52
Senatta «Parasat» baıqaýynyń jeńimpazdary marapattaldy
Parlament • Búgin, 16:45
AQSh-tyń Takoma qalasynda atys boldy
Álem • Búgin, 16:36
Qazaqstanda ýchaskelik ınspektorlar jańa ereje boıynsha jumys isteıdi
Qazaqstan • Búgin, 16:28
Aımaqtar • Búgin, 16:18
Qarjy • Búgin, 16:10
Jambyl oblysy Jýaly aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 16:02
Shymkentte kúnniń ystyǵynan kólik órtendi
Oqıǵa • Búgin, 15:53
Qazaqstanda qus eti qymbattady
Qoǵam • Búgin, 15:43
UBT: 267 oqýshy test tapsyrý múmkindiginen aıyryldy
Bilim • Búgin, 15:37
Túrkistan oblysy turǵynynyń aýlasynan 30 túp sora tabyldy
Aımaqtar • Búgin, 15:28
Elordada «Nartaı» fılminiń tegin kórsetilimi ótti
О́ner • Búgin, 15:18
Qazaqstan krıptoaktıvterdi shyǵarý boıynsha álemde ekinshi orynda tur
Qazaqstan • Búgin, 15:08
IPO-ǵa qatysý halyq úshin qoljetimdi bolýy qajet – Prezıdent
Qoǵam • Búgin, 15:03
Turar Rysqulov aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:57
Prezıdent: Elimizge jańa ári senimdi ınvestısııa kózderi qajet
Prezıdent • Búgin, 14:50
Ulybrıtanııa Reseı altynyn ımporttaýdan bas tartty
Álem • Búgin, 14:44
Qazaqstandyqtardyń salyqqa bereshegi 24,3 mlrd teńgege jetti
Qoǵam • Búgin, 14:35
Úıinde esirtki saqtaǵan ShQO turǵyny ustaldy
Oqıǵa • Búgin, 14:28
Jańa oblystardyń turǵyndaryna kólik nómirin aýystyrýdyń qajeti joq
Aımaqtar • Búgin, 14:20
Reseı syrtqy qaryzy boıynsha defoltqa ushyrady
Álem • Búgin, 14:13
Qazaqstandyq jas tennısshiler Ýımbldon týrnırinde óner kórsetedi
Tennıs • Búgin, 13:53
Qytaı Qazaqstan azamattary úshin vızasyz rejım engizýi múmkin
Qazaqstan • Búgin, 13:43
Qazaqstandyqtardyń alǵashqy legi qajylyqqa attanady
Rýhanııat • Búgin, 13:31
Páter turǵyndaryn bank qosymshasy arqyly tirkeýden shyǵarýǵa bolady
Qoǵam • Búgin, 13:20
BQO-da jol apatynan eki sábı zardap shekti
Oqıǵa • Búgin, 13:10
Jas tennısshiler ITF týrnırinde júldeli boldy
Tennıs • Búgin, 12:53
Aýyl jastary qurǵan kompanııa 2,4 mln dollar ınvestısııa tartty
Qoǵam • Búgin, 12:45
«QazTransGaz Aımaqqa» 5 mln teńgeden astam aıyppul salyndy
Qazaqstan • Búgin, 12:38
Munaı baǵasy 1 dollarǵa arzandady
Ekonomıka • Búgin, 12:30
Almatyda qarjy pıramıdasynyń basshylary sottaldy
Qoǵam • Búgin, 12:22
Úkimet • Búgin, 12:12
«Kanelo»: Golovkındi nokaýtpen jeńemin
Kásipqoı boks • Búgin, 12:08
Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý vıse-mınıstri taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:52
Aldaǵy kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Búgin, 11:46
Erbolat Dosaev almatylyqtarǵa úndeý jasady
Aımaqtar • Búgin, 11:30
Sýǵa shomylý erejesin buzǵandar jaýapqa tartyldy
Qoǵam • Búgin, 11:25
Bir aptada 3 myńǵa jýyq qylmys jasaldy
Qazaqstan • Búgin, 11:18
Uqsas jańalyqtar