Aýqymdy reforma: Árbir qadam ádildikke bastaıdy

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Jańa jaǵ­daı­da­ǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» atty bıylǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda osy sot-quqyqtyq júıeni reformalaýdyń mańyz­dy­ly­ǵyn ­alǵa tartyp, tıisti organdarǵa naqty tapsyrmalar júktegen bolatyn. «Zań ústem­digi ornyqpasa jəne azamat­tardyń qaýipsizdigine kepil­dik berilmese, əleýmettik-ekono­mı­kalyq damýdyń birde-bir minde­ti tabysty júzege asyrylmaıdy. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» – bul, shyn mənisinde, «Ədiletti memleket» qurý tujyrymdamasy», dedi Q.Toqaev. El Prezıdentiniń aıtýynsha, azamattardyń məsele­le­rin tyńdap, kórip qana qoıý jetkiliksiz. Eń bastysy – du­rys jəne ədil sheshim shyǵarý qajet. Prezıdentimiz aıtyp otyr­ǵandaı, «Quqyq qorǵaý jəne sot júıelerine negizgi ról júk­te­­ledi. Bul salaǵa reforma asa qa­­jet».

Joldaýda ókilettikterdiń arajigi naqty ajyratylǵan úsh býyn­dy model qurý qajettiligi de aıtyldy. Sol úsh býynnyń bir tarmaǵy dep elimizdiń polısııa qyzmetin aıtýǵa bolady.

– 2018 jyly Elbasy ishki ister organdaryn keń aýqymdy reformalaýdy bastady. Bıyl Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev óziniń halyqqa Joldaýynda polısııa qyzmetin servıstik modelge aýystyrýdy jandandyrýdy tapsyrdy. El Prezıdentiniń tapsyrmalary – zamanaýı, tehnologııalyq turǵyda damyǵan, halyqtyń senimine ıe bola alatyn ishki ister organdarynyń júıesin qurýdy kózdeıdi. Ishki ister organdaryn jańǵyrtýdyń 2019-2021 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasy reformalardyń basty quralyna aınaldy. Sonymen qatar búgin­de ishki ister organdarynyń uıym­dastyrýshylyq-shtattyq­ qu­­­­ry­lymy­ ońtaılandyrylǵan. Máselen, 106 artyq basqarý­shy­lyq býyn jáne 1,5 myńǵa jýyq basqarýshylyq laýazym joıyldy. Ishki ister organdaryndaǵy sany 11%-ǵa (10500 qyzmetker) qysqardy, – deıdi Ishki ister mınıstri Erlan Turǵymbaev.

Árıne elimizdegi sot-quqyq­tyq júıesinde jasalyp jat­­qan qarymdy qadamdar qaıtse de jemisin berýi tıis. Bul eń aldymen memlekettik basqa­rý júıe­sine de oń áser etetini belgili.

– Quqyq qorǵaý jáne sot júıe­siniń deńgeıin joǵarylatý – elimizdiń memlekettik basqarý júıesin jańǵyrtýdyń mańyzdy bóligine aınalýda. Keıingi jyldary bul salada birqatar mańyzdy reforma júrgizildi. Búgingi tańda bizdiń aldymyzda zań ústemdigin, ádil­dikti jáne halyqtyń qa­ýip­­sizdigin qamtamasyz etý bo­ıyn­sha jaýapty mindet tur. Quqyq qorǵaý jáne sot júıe­sin reformalaý jónindegi komıssııanyń qa­byldaǵan sheshimderi Kons­tıtýsııa jáne Qazaqstan Respýb­lıkasy zańda­rynyń oryn­da­­­lýyn, bizdiń azamat­tary­myz­dyń quqyqtary, bostan­dyq­tary men zańdy múddelerin qamta­ma­syz etýde kórinis tabatynyna senimdimin, – deıdi Ádilet mınıstri Marat Beketaev.

Elimizdiń eń qymbat qa­zy­nasy – adam jáne onyń ómiri, quqyqtary men bostan­dyq­tary bol­ǵandyqtan, ár otan­da­sy­myz­dyń taǵdyry memleket úshin zor mańyzǵa ıe. Jaza basyp jańylysqandardyń bar­ly­ǵyn birdeı oqshaýlaýǵa, bostandyǵyn shekteýge bolmaıdy.

– Elimiz táýelsizdik alǵaly beri Qazaqstannyń quqyq qor­­ǵaý salasynda júıeli ári biriz­di­likpen jumys atqarylyp keledi. Osy jumystar arqyly memle­keti­mizde turaqtylyq pen qaýip­siz­diktiń joǵary deńgeıi qam­ta­masyz etilýde. Mańyzdy baǵdar­lamalyq qujattar men tujy­rym­damalar júzege asyryldy. Tıisti zańdar qabyldandy. Ha­lyqaralyq baılanystar ornatyldy. Qylmystyq prosess kezeń-kezeńimen jetildirilip keledi. Damyǵan elderdiń tájirı­besine súıene otyryp, olar­dyń sotqa deıingi óndiris ıns­tıtýttary qoldanylýda. Máse­len, 2015 jyly jańa Qyl­mystyq prosessýaldyq kodeks qoldanysqa engizildi. Atalǵan Qylmystyq kodekske sáıkes, tergeýge deıingi tekseris jo­ıyldy. Tergeý sýdıasy ınstıtýty qolǵa alyndy. Jazalaý júıesi rettelip, teńdestirildi. Budan bylaı oqshaýlaýdan ózge amal joq qaýipti qylmyskerler ǵana bas bostandyǵynan aıyrylatyn bolady, – deıdi Bas prokýrordyń orynbasary Marat Ahmetjanov.

Adam taǵdyryn tarazyǵa tartyp, aq pen qarany ajyratyp alý – qashanda qıyn. Ol úshin qara qyldy qaq jaratyn ádildik pen máseleniń mán jaıyn anyq ańǵara alatyn tórelik qajet. Túp­tep kelgende, elimizdegi aýqym­dy reformadan kútetin nátı­je de – osy.

– Prezıdent Ákimshiligi men Qaýipsizdik Keńesi hatshyly­ǵy­­nyń basshylyǵymen sot-quqyqtyq júıeni jetildirý, jań­­ǵyrý baǵytynda aýqymdy jumystar bastaldy. Joǵarǵy sot jumys tobyna qazirdiń ózin­de jańa usynystar jıyn­ty­ǵyn usynyp úlgerdi. Olar sot júıesin jetildirýge, úsh býyndy model júıesiniń jumysyn jyldamdatýǵa, básekelestikti odan ári damytýǵa jáne tarap­tardyń teńdigin naqty qamta­ma­­­syz etýge baǵyttalǵan. Sot organdarynyń jumysyn jetil­dirý máselesi týraly aıtqan kezde tyń jańalyq retinde «Sıfrly sot saraptamasyn» aıtýǵa bolar edi. Bul – IT-ónim. Biz belgilengen júıege azamattyq-quqyqtyq daýlar boıynsha 2 mln qorytyndy sot aktileri men 120 myń aryzdy júktedik. Bul júıe 5 modýlden turady. Osylaısha búginde elimizdegi sot júıesin damytý máselesine qatysty bir­qatar naqty qadam jasalyp jatyr, – deıdi Joǵarǵy sottyń sýdıa­­­sy Aslan Týkeev.

Syrt kóz – synshy. Qazaq­stan­da jasalyp jatqan júıeli jumystardyń jemisin baǵyp, jetistigin baǵamdap otyrǵan sa­rap­shylar qaýymy bar. Sol sebepti mundaı kásibı maman­dar­dyń pikiri elimizde aýqymdy jumystar atqarylyp jatqan kezeńde asa mańyzdy, aýadaı qajet.

– Álem kóz ilespes jyldam­dyq­pen ózgerip jatyr. Endeshe, bul álemdi basqarý júıesi de ózgerýi kerek degen sóz. Sonyń ishinde qylmysqa qarsy kúres jáne turaqtylyq pen tártipti saqtap qalý máselesi de bar. Bul basqarý júıesi naq búgin jáne birjola ózgerip qoımaıdy. Ol udaıy ózgerip turýy tıis. Iаǵnı biz bir reforma jasap alyp, keıin odan shyǵa almaı qalmaýymyz kerek. Sebebi kez kelgen reformanyń saldaryn ýaqyt ózi rettep otyrady. Bul rette barlyq quqyq qorǵaý jú­ıesin reformalaý – obek­tıv­­ti qajettilik deýge bolady. Sony iske asyrý qajettiligi týyn­­­dap otyr. Biz fızıkalyq ta, ın­tel­lek­týaldyq turǵyda da odan qashyp qutyla almaımyz. Másele onda emes. Másele bul reformany qalaı júrgizýde. Meniń oıym­­­sha, bul suraqtyń jaýaby – qarapaıym. Iаǵnı, sot-quqyqtyq júıeni bóle-jarmaı, keshendi túrde reformalaý qajet, – deıdi Reseı Federasııasy Tergeý ko­­­mıteti Máskeý akademııasynyń Qylmystyq quqyq jáne krımınologııa kafedrasynyń professory Iýrıı Golık.

Elimizdegi qylmystyq pro­ses­ter­diń búgingi qalyby men onyń álemdik keńistikte alar or­nyn árkim ártúrli baǵam­daı­dy. Mundaıda sarapshylar kóbine-kóp ózge elderdiń zańnama júıesimen salystyrý, artyqshylyǵy men kemshiligin baǵamdaý arqyly oı qorytyp otyrady. Sondyqtan Memleket basshysynyń tikeleı tapsyrmasy negizinde qolǵa alynyp jatqan aýqymdy reforma kezinde elimizdiń sot-quqyqtyq júıesin damytýǵa septigin tıgizetin ár pikir mańyzdy.

– Biraz jyl buryn biz Qazaqstandaǵy qylmystyq pro­ses­­terdi jetildirý máselesin tal­qy­laǵan bolatynbyz. Árıne sodan beri kóptegen ereje iske asyryldy. Mundaı damý jolyn TMD-ǵa múshe memleketterdiń basym kópshiligi júrip ótti. Alaıda qandaı da bir sapaly jetistik bar deı qoıý qıyn. Biz Reseıde otyryp-aq jaǵdaıdy jiti baqylap otyramyz. Sondyqtan atqarylyp jatqan jumystardyń jemisin ázir kórip otyrǵan joqpyz. Máselen, Shveısarııanyń quqyqtyq júıesi 40 jylǵa jýyq ýaqyt ázirlendi. Ony qoldanysqa engizýdiń ózine 4 jylǵa jýyq ýaqyt qajet boldy. Osylaısha atalǵan memlekettiń quqyqtyq júıesi 2011 jyly engizilip, mine, 10 jylǵa jýyq ýaqyt boıy reforma júrgizý týraly eshqandaı bastama kóterilgen joq. Al TMD aýmaǵyndaǵy memlekette bári kerisinshe. Meni alańdatyp otyrǵany da – osy. Sol sebepti reformany barynsha sapaly ári uzaq jyldarǵa negizdelgen tıimdi etip júrgizý qajet, – deıdi M.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıteti Zań fakýltetindegi Qylmystyq is júrgizý, ádilet jáne prokýratýralyq qadaǵalaý kafedrasynyń meńgerýshisi, zań ǵylymdarynyń doktory, professor Leonıd Golovko.

Bul reformalarǵa tek sarapshylar ǵana emes, eń aldymen, osy ózge­risterdiń sońǵy nátıjesin sezi­netin qoǵam ókilderi, el aza­mat­­tary aıryqsha mán berip otyr. Sebebi qarapaıym qazaq­­stan­­dyqtardyń múddesi men zań­dy qu­qyǵy eskerýsiz qalmaýǵa tıis.

– Elimizdiń quqyq qorǵaý jáne sot júıesi otyz jyl ishinde bar­lyq maqsattardy oryndap, álem­degi ozyq tájirıbelerdi engizip, zor jetistikke jetip ke­le­di. El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan hal­qy­­na Joldaýlary men sóıle­gen sózderinde qazirgi kezeńde alda jańa máseleler men ustanymdar tur­ǵanyn aıtyp, solardy oryn­daýǵa tapsyrmalar bergen edi. Quqyq qorǵaý jáne sot júıesi organdarynyń qyzmeti, olardy jańǵyrtý máseleleri únemi qoǵamnyń nazarynda. Bul – beker emes. Sebebi Qazaqstannyń ár azamaty óziniń, otbasynyń qaýipsizdigin eń aldymen quqyq qorǵaý jáne sot organdarynyń qyzmetimen baılanystyrady. Bul rette atalǵan organdardyń bedeli túrli jaǵdaılarǵa baılanysty qalyptasatynyn umyt­paýymyz kerek. Sondyqtan birin­shi orynǵa biz zań ústemdigi men ádildikti, halyqtyń qaýipsiz­di­­gin shyǵaramyz, – deıdi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedago­gıkalyq ýnıversıtetiniń rektory Takır Balyqbaev.