Osy faktorlardyń áserinen ádebı jýrnaldardyń jańa zamandaǵy mıssııasy joqqa aınaldy. Demek, oqyrman ádebı jýrnaldarǵa ne úshin jazylady degen qarapaıym ári qatýly suraqqa da jaýap joq.

Bıylǵy statıstıka boıynsha elimizde 3 463 gazet-jýrnal tirkelgen eken. Onyń 2 138-i – gazet, 1 325-i jýrnal. Naqtyraq aıtsaq, 236-sy – qazaq tilinde, 459-y orys tilin­de shyǵady. Bul jýrnaldardyń 304-i Nur-Sul­tanǵa tıesili bolsa (6-y qazaq, 87-si orys tilinde), 702-si Almaty qalasynan (124-i qazaq, 265-i orys tilinde) jaryq kóredi. Eki qaladan keıingi kóp jýrnal jarııa­lanatyn óńir – Túrkistan oblysy men Shymkent qalasy. Onda barlyǵy 104 jýrnal basylyp shyǵady: 41-i qazaq, 28-i orys tilinde. Al elimizde qazaq-orys tilinde barlyǵy – 397, úsh tilde shyǵatyn 233 jýrnal bar.

Tarıhqa úńilsek, talantty aqyn-jazýshylardyń shoǵyryn qalyptastyryp, tipti ádebı aǵymdar týdyrǵan jýrnaldar boldy. Iаǵnı kez kelgen jýrnal ádebı sózdi, ádebı kózqarasty, minez-qulyqty qalyptastyra alatyndaı dárejede bolýy kerek deımiz. Hám respýblıkalyq nemese oblystyq jýrnaldar sol óńirdegi ádebı ortanyń uıytqysy bolýy ekibastan. Bulaı bolmaǵan jaǵdaıda onyń bári, tek qaǵazǵa basylǵan qara jazýdyń deńgeıinde qala bermek. Eshkim oqymaıdy, hám eshkim izdemeıdi.

2000 jyldardyń basynda jeke gazet shyǵarýshylar beleń aldy. «Shetel ádebıeti», «Kentavr» degen gazetter az ýaqyt qana jarııalanyp, keıin qarjylyq jaǵdaıǵa baılanysty toqtady.

Bulardyń qatarynda «Shámshi», «Altyn tamyr», «Rýh-mıras», t.b. ádebı-mádenı jýrnaldar bar. Ásirese Shyǵys Qazaqstan oblysynan 2012-2016 jyldary shyqqan «Otyken» ádebı jýrnalyn erekshe aıtar edik. «Shyǵys aqparat» medıa holdınginiń sol kezdegi basshysy Nurjan Qýantaıulynyń bas­tasymen hám redaktorlyǵymen jaryq kórgen basylym 500 danamen taralǵan. Keıin bas redaktor qyzmetten ketken soń jýrnal da jumysyn toqtatty. Qazir oblysta birde-bir ádebı jýrnal joq.

Al 2019 jyly Eýrazııa jazýshylary forýmynda tusaýy kesilgen «Samuryq» ádebı jýrnalynyń úsh sany shyǵyp úlgerdi. Nur-Sultan qalasy ákimdiginiń qarjylandyrýymen basylatyn jýrnal Jazýshylar odaǵynyń elordadaǵy basylymy, úni bolsyn degen nıetpen qurylǵan-tyn. 256 betten turatyn almanah tıptes jýrnaldyń taralymy 1000 dana.

Oqyrman nege azaıdy?

Talaı talanttyń tusaýyn kesken «Juldyz» byltyr «Jyldyń eń úzdik jýrnaly» ataldy. Alǵash ret 1922 jyly «Ádebıet jáne ıskýsstvo» degen ataýmen jaryq kórgen basylym keler jyly ǵasyrlyq toıyn toılamaq. Qazir ádebı jýrnaldyń 1700 taralymy bar. Bas redaktory Ǵalym Jaı­lybaıdyń aıtýynsha, bul kórsetkish 2020 jylǵa qaraǵanda 500 danaǵa kóbeıgen. Sońǵy jyldarda Mádenıet jáne sport mınıstrligi men Almaty qa­lasy ákimdigi qarjylaı qoldaý kór­setip otyr. Al qalamaqy máselesi, ádet­tegideı qýantarlyq emes, tipten az mól­sherde ǵana beriledi. 

«Parasat» qoǵamdyq-saıası, ádebı-kórkem jýrnaly 1958 jyldan beri shyǵyp keledi. Ol kezdegi ataýy – «Máde­nıet jáne turmys» bolatyn. 1990 jyl­dan beri «Parasat» degen atpen jarııa­lanady. Jýrnal HH ǵasyrdyń 70-80-jyldary jarty mıllıonnan astam danamen taralǵan. 90-jyldardaǵy balapan basymen, turymtaı tusymen ket­ken zamanda baspasózdiń basynan baq taıǵany belgili. Sodan beri «Parasattyń» da taralymy kúrt kemidi. Biraz ýaqyt shyqpaı qalǵan kezderi de boldy. 2020 jyldyń shilde aıynan bastap basylym jumysy birtindep qalypty yr­ǵaǵyna kóship, qaıta jaryq kóre bastady. Qazirgi taralymy – 811 dana. 

«Gazetterdiń tırajynyń ózi 10 myń­­­nyń aınalasynan asa almaı shıyr­­lap qalǵan qazirgi qıyn kezeń­de jýrnaldardyń jaǵdaıy aıtpasa da túsinikti shyǵar. Biraq jýrnal­dy qaıta qalypqa keltirgen osy sanaýly aıdyń ishinde-aq qanshama oqyr­man habarlasyp, birazdan beri «Parasattan» kóz jazyp qalǵanyn, qaıta shyǵa bastaǵanyna qýanǵanyn aıtyp júr. Ras, qazir jurt burynǵydaı baspasózge jappaı jazyla bermeıdi. Degenmen, el jadynda saqtalǵan aty bar baıyrǵy jýrnaldardy jaýyp tastaýǵa bolmaıdy dep sanaımyn», deıdi jýrnal redaktory Sáken Sybanbaı. 

Oqyrman aýdıtorııasy qalyptasqan basylymnyń biri – «Aqıqat». «Qazaq gazetteri» JShS-ǵa qa­raıtyn basylym aıyna bir ret, 116 betpen shyǵady. Taralymy 3000 dana. Negizinen, memlekettik tapsyryspen jumys isteıdi. Bas redaktordyń orynbasary Dına Imambaevanyń aıtýynsha, barsha dástúrli buqaralyq aqparat quraldaryna tán tómengi taralym tek ýaqytsha toqyraý.

Al jasóspirimderge arnalǵan «Aq jelken» jýrnaly bes myń danamen shyǵyp otyr. Qazaqstanda 2,5 mıl­lıon oqýshy bar ekenin eskersek, jýrnaldyń taralymy kóp pe, az ba – baǵamdaı berińiz. Keńes ókimetiniń tusynda basylym 100 myń danamen Qazaqstannyń túkpir-túk­pirine taralǵan edi. Jýrnaldyń bas redaktory  Baljan Muratqyzy tıraj máselesindegi túıtkildi tarqatyp aıt­­ty. «Qazir jýrnaldyń jartysyn «Qazposhta» bólimi oqyrmannyń qo­lyna jetkize almaıdy. Bul bólek ta­qyryp. Aıtaıyn degenim, balalardyń oqý mádenıetin qalyptastyra almaı ja­typ, taralymy az degen jeleýmen ba­la­lardyń gazet-jýrnalyn jaýyp tastaǵysy keletinder bar ekenin bile­miz. Qarjylyq jaǵynan tıimsiz, tabys ákelmeıdi degen kózqarasty bir ja­ǵyna ysyryp qoıyp, qazir jappaı gazet-jýrnal oqýǵa kóshýimiz kerek. Al «Aq jelkenniń» jas urpaqtyń aldynda jaýapkershiligi zor. Sonaý «Pıoner» kezinen qanshama býyn tárbıeledi, áli de sol jolynan jańylǵan joq. Ár kitaphanada «Aq jelken» bolsa eken degen tilegimiz de aýada asylyp qalyp jatyr, mysaly. Búgin gazet-jýrnal oqymaǵan bala erteń kitap oqymaıtyn eresek adamǵa aınalady. Balalardyń oqý mádenıetin qalyptastyrý úshin arnaıy baǵdarlama qabyldaýǵa máj­búrmiz. Ashat Aımaǵambetovtiń «Oqýǵa qushtar mektep – oqýǵa qushtar ult» jo­basyn osyǵan mysal etip alsaq bolady», deıdi ol. 

«Abaı» nege jaryq kórmeıdi?

«Abaı» jýrnaly 1918 jyldyń 4 aqpanynan bastap qazirgi Semeı qalasynda jarııalandy. Tulǵaǵa arnalǵan tuńǵysh jýrnaldy qazaq prozasynyń mektebin qalyptastyrǵan Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov «Ekeý» degen laqap atpen ashyp, redaktorlyq jasaǵan. Demeýshisi – Semeı qalasyndaǵy et jáne teri ónerkásibiniń negizin qalaýshy, Más­keýden alǵan birinshi gıldııaly kópes qujaty bar asa baı mıllıoner sanalǵan Qarajan Úkibaev. Ony demeýshilikke Muhtar Áýezov kóndirgen desedi.

Alǵashqy sany 900 danamen shyqqan jýrnalǵa shyǵarýshy redaktorlardan basqa Shákárim Qudaıberdiuly, Sul­tanmahmut Toraıǵyrov, Sábıt Dónentaev, Ǵumar Qarashev, Smaǵul Sádýaqas, Halel Dosmuhamedovterdiń óleńderi men pýblısıstıkalyq maqa­lalary jıi jarııalandy. Ondaǵy maqa­lalardyń barlyǵy búrkenshik atpen berilip otyrǵan. Alashorda úkimeti qulaǵan soń «Abaı» jýrnaly da 1918 jylǵy qarashadaǵy sońǵy 11 sanynan keıin jabylyp qalady. Onyń jalǵasy retinde 1992 jyldan bastap jańa «Abaı» shyǵa bastaıdy.

Ryshan Mýsınniń bas redaktor­lyǵymen jalǵasqan jýrnal ol qaıtys bolǵan soń jaýapty hatshy Muratbek Ospanovtyń jeke ıeligine ótedi. Al qazir qarjylyq qoldaýǵa baılanys­ty basylym 4-5 jyldan beri toqtap tur. «Abaı» halyqaralyq qorynyń dırektory Asylan Ǵafýrov qarjy máselesimen jýrnal ıesine usynys jasaǵanyn aıtty. «Byltyr hakimniń 175 jyldyǵy aıasynda M.Ospanovqa qordyń qarjylandyrýymen jýrnaldy qaıta shyǵarýdy usyndyq. Alaıda basylym ıesi memleketten qoldaý bolady dep bas tartty. Úkimet te, ákimdik te JShS jýrnaldaryna tikeleı qarjy bóle almaıdy. Sondyqtan «Abaı» áli kúnge deıin toqtap tur. Al halyqaralyq qordyń jýrnal redaksııasyn elordadan ashyp, qaıta jańǵyrtaıyq degen usynysy áli óz kúshinde», deıdi qor basshysy A.Ǵafýrov.

«Jambyldan» «Qasymǵa» deıin

Ádebı ortada «Abaıdan» soń tulǵa esimimen atalǵan basylym – «Jambyl». Odan keıin «Maǵjan», «Muqaǵalı», «Qasym» jýrnaldary paıda boldy.

2004 jyldan beri shyǵyp kele jat­qan «Jambyl» jýrnaly – oblysqa qoıyl­ǵan rýhanı eskertkish syndy. On jyl boıy avtorlarǵa táýir qalamaqy ber­gen jalǵyz jýrnal ekenin de aıta keteıik. Qazir ekonomıkalyq ahýalǵa baılanysty qalamaqy birneshe jyldan beri toqtap tur. 1000 danamen taralatyn basylymnyń negizgi qarjy kózi tenderden túsedi. 3 aıda bir ret 10 baspa tabaqpen jaryq kóredi.

Bıyl Jambyl babamyzdyń 175 jyldyǵy atap ótiledi. Mereıtoı aıasynda «Jambyl» jýrnalyn memleket qamqorlyǵyna alýdyń ońtaıy kelip turǵan sııaqty.

Soltústik Qazaqstan oblysy­ ákim­diginiń qarjylandyrýymen 2007 jyldan beri jaryq kórip kelgen «Maǵjan» ádebı jýrnalynyń da az bolsa da, turaqty oqyrmany bar. 150 bettik basylymnyń taralymy 1500 dana. Pandemııa jaǵdaıyna deıin jýrnal eki jylda bir «Maǵjan kók­temi» respýblıkalyq festıval uıym­das­tyryp kelgeni el esinde.

Al Qaraǵandydan jaryq kóretin «Qasym» jýrnaly 3000 taralymmen taraıdy. 200 betpen 2 aıda bir shyǵatyn basylym oblys ákimdiginiń qol­daýymen, Ishki saıasat basqarmasy uıym­dastyratyn konkýrstan 3000 da­na taralymǵa qarjy utyp alady. Qalamaqy turaqty emes, tómengi mólsher­de beriledi.

Ádebı basylymnyń bas redaktory Serik Saǵyntaı keıingi on jylda bas­pahana naryǵyndaǵy ınflıasııanyń áseri elimizdegi barlyq jýrnalǵa tı­genin aıtady. «Keńestik kezeńdegideı ádebıetti ortalyqtandyrý sharalary bolmaǵandyqtan, aımaqtardaǵy ádebı jýrnaldar Jazýshylar odaǵynyń ju­mysyna kóp septigin tıgizip otyr. Odaq­tyń jalǵyz jýrnalyna, jalǵyz ádebı gazetine aımaqtardaǵy jastar turmaq, qalyptasqan jazarmandardyń jıi, turaqty jarııalanýy ońaı emes, talapker kóp. Al «provınsııalyq jýrnaldar» osy jaıttyń betin qaı­tara alady. Onymen qosa, jýrnaldar baspalardaǵy kitap taralymy azdy­ǵynyń ornyn toltyrady. Kez kelgen qalamgerdiń elimizde shyǵatyn kitaby ári ketse 1000-2000 danamen basylyp shyǵady. Al aımaqtyq jýrnaldar talaı jastyń jolyn ashyp, ádebıet saparyna attandyryp otyr. Toptamalary bir kitapqa tolar-tolmas jastar úshin jýrnaldarǵa jarııalaný bir beles sekildi. Jýrnaldar bir esepten, ádebı almanahtardyń da rólin atqara alady. Taǵy bir másele, eshkim jýr­nal shyǵaryp paıda taýyp, ba­ıyp kete almaıdy. О́ıtkeni ádebıetpen paı­dakúnem adam aınalysa almaıdy», deıdi redaktor.

«Adyrnanyń» jaǵdaıy hal ústinde

2016 jyly sol kezdegi oblys ákimi Berdibek Saparbaevtyń qoldaýy­men Aqtóbeden «Adyrna» atty res­pýb­lıkalyq ádebı jýrnal shyǵa bas­taǵan-dy. Aıyna bir ret jaryq kóretin jýrnal az ýaqytta ádebı ortada tyń bastamalarymen kózge tús­ti. Alaıda 1500 danamen taralatyn jýrnaldyń búgingi hali múshkil. Aq­tóbe oblysy ákimdiginen bólinetin qar­jy biraz ýaqyttan beri kesheýildep tur­ǵandyqtan, ádebı jýrnaldyń jańa jyl­da shyǵý-shyqpaýy belgisiz bolyp otyr.

Bul ahýaldy jýrnal redaktory, aqyn Meıirhan Aqdáýletuly qoǵamdaǵy ádebıettiń deńgeıi men qadir-qasıetiniń tómendiginen dep esepteıdi. «Kitap, gazet-jýrnal salasyndaǵy barlyq kóńil tolmaýshylyq pen kemshiliktiń bári osy túıinnen tarqaıdy. Qoǵamnyń ádebıetke, jazý-syzýǵa degen kózqarasy túzelmeı, bul salada órkendeý bolmaıdy. Bul – Jazýshylar odaǵy kóterip, aınalysatyn másele.

Qazir, salystyrmaly túrde alsaq, poezııa sharyqtady, táýir jazatyn jas aqyndar kóp bolmasa da bar. Al proza kúnnen-kúnge quldyrap barady. Bireý­diń jaqsy dúnıesin oqı qalsam, ózim jazǵandaı qýanatyn boldym. Buryn «Jalyn» almanaǵynyń ataq-abyroıy, sonymen qatar deńgeıi de joǵary boldy. Onyń qalamgerlerge taǵaıyndalǵan ádebı syılyǵy da óte bedeldi hám tek talanttar alatyn mártebe edi. Biz «Adyr­nany» sol tıptes ádebı jýrnal jasaımyz dep úmittendik. Alaıda men shylqyǵan baı emespin, qosymsha qyzmetkerge tóleıtin qarjy joq, qaǵaz ben boıaýdyń áńgimesi óz aldyna. Al ákimniń, ıakı mesenattardyń aldyna baryp aqsha suraýǵa ishki ustanymym jibermeıdi. Degenmen, ákimdiktiń ja­ýabyn kútip júrmiz», deıdi bas redaktor.

Bul másele jóninde oblystyq Ishki saıasat basqarmasynyń basshysy Aıbek Kýpenov: «Adyrna» ádebı jýrnaly osy ýaqytqa deıin oblys ákimdiginiń qol­daýymen shyǵyp keldi. Qazir qarjy­landyrýdyń jańa joldary qaras­tyrylýda. Bul másele oblys ákiminiń tike­leı baqylaýynda», dedi.

О́ńirlerdegi jýrnaldardy kóbinese ákimdikter qarjylandyrady. Árıne, ákimder ádebıetshi emes. Iаǵnı qoǵamdaǵy «gazet-jýrnalǵa ákimdikter qarjy bólmeıdi» degen jattandy pikirdiń ózi keıde kúmándi sııaqty. Biraq óz abyroılary úshin hám shyn nıetimen qarjy bóletinder kóp. Jergilikti bıliktiń qazaq rýhanııatyna degen oń kózqarasy  árıne qýantady. Onyń ústine ár oblys­ta keminde bir ádebı jýrnaldy qar­jylandyryp otyrýǵa shama-sharyq jetip-aq tur. «Adyrnadan» jaqsy jańa­lyqtar kútemiz...

«Álem ádebıeti» qaıta shyǵa ma?

2007 jyly aýdarmashy Keńes Iýsýpovtyń bastamasymen shyqqan jýrnal – qazaq ádebıetindegi shetel shyǵar­malaryna arnalǵan jalǵyz basylym boldy.  Tırajy 1500-2000 dana kóleminde bolǵan jýrnalǵa jańa aýdarmalar, Nobel syılyǵy laý­reat­tarynyń shyǵarmalary men suh­battar jarııalandy. Sondaı-aq ár eldiń ádebıetine tutas nómir arnaý dástúri qalyptasty. Al ondaǵy shyǵarmalar arnaıy tapsyryspen túpnusqadan aýdarylǵan. Ádebı jýrnal tender arqy­ly qarjy taýyp, al qalǵan shyǵy­nyn «Folıant» baspasy jaýyp otyrypty. 2016 jyly mınıstrlikten ten­der bolmaǵandyqtan, basylymnyń ju­mysy toqtaǵan. 

Kez kelgen mádenıetti hám órke­nıetti memlekette álem ádebıetine arnal­ǵan birneshe gazet-jýrnal bar. Al elimizde búgingi tańda mundaı birde-bir basylym joq. Bul, eń aldymen, qazaq ádebıetiniń deńgeıin, odan keıin Úkimettiń el ádebıetine degen salǵyrt kózqarasyn bildirse kerek.

Sonymen...

Qazaq ádebıetiniń bir qabyrǵasyna aınalǵan jýrnaldardyń búgingi hal-ahýalyna qarap, 1000 danamen jýrnal shyǵarý qajet pe ózi degen oıǵa qalasyń. Shynynda, az tırajben jaryq kóretin basylymnyń kórkemdik deńgeıi qandaı bolmaq? Oqyrman talǵamy úshin emes, tek tender úshin ǵana «tiri» turǵan jýrnaldardyń qazaq ádebıeti men mádenıetine qandaı da bir úlesi bar ma? Ágárákı, basqa turǵydan qarar bolsaq, qansha dana bolsa da, qaǵazǵa basylǵan dúnıe – erteńgi tarıh. Sózsiz. Tek, ókinishtisi sol, qaǵazǵa basylǵan dúnıeni astyn syzyp oqıtyn oqyrmannyń tóbesi kórinbeıdi.

Eger ǵaıyptan taıyp gazet-jýr­nal­dar jappaı oqylatyn bolsa, basy­lymdardaǵy búgingi bar men joq­tyń arasyndaǵy ahýal ózgerip, kórkemdik deńgeı áldeqaıda joǵary ádebı jýrnal shyǵarýǵa qaýqar jetedi dep oılaımyz. Ol úshin, árıne, aldymen kitap, gazet-jýrnaldyń nasıhatyn kúsheıtý kerek sııaqty. Iаǵnı gazet-jýrnal satyp alýdyń saıasatyn qoldan jasaýǵa tıispiz.  Máselen, halyq kóp júretin saýda oryndarynda mindetti túrde gazet-jýrnal satatyn burysh bolýyn zańdy túrde qarastyrýǵa bolady. Áıtpese memleket qarjylandyryp, máselen «Juldyz» jýrnalyn 50 myń danamen shyǵarsa da, odan paıda joq. Eshkimniń eshkimde isi joq, halyq ol jýrnaldyń aıaqasty 50 myń tırajben shyǵyp jatqanynan tipti habary da bolmaıdy.