Jaýapsyzdyq pen jalǵandyq jarǵa jyǵady

Egemen el bolǵaly beri qabyl­dan­ǵan baǵdarlama, berilgen ýáde az emes. Biraq jeri baı eldiń ónim óndirý, bilim berý, densaýlyq salalarynda «áttegenaılar» aıaqtan aıamaı shalýmen keledi. Bul iste týra jol­dan taıyp qulap, shalqasynan túsip jatqandar da, aıdalyp ketkender de barshylyq. Áıtse de qylǵytyp ji­be­retinder, juta salatyndar azaıar túri joq. Ondaılar halyqtyń al­ǵys­yn emes, nalasyna qalýda. Ash­kózder men qara basynyń qamyn kúıt­te­gen­derdiń jat qylyǵy týraly Pre­zıdent Qasym-Jomart Toqaev «Masqara jaǵdaı» dese de, tas kereń­der men kózi tumandanǵandar tyıy­lar emes. Tipti sybaılasyp alyp, jy­lan kózdenip jymqyrýyn qoıar túri joq. Sonda olardyń eldikti qara ba­sy­nyń qamynan joǵary qoıýǵa ar-uj­dany jetpeı me, álde nysaptan aıy­rylyp, uıattan ábden bezgen be? Jergilikti jerden bastap, joǵa­ry bılikke deıingi aralyqta qolǵa túsip jatqandar jetip artylady. Mundaı qylyq azattyqtyń betine qonǵan shirkeı ǵana emes, babalar amanaty sanalatyn memlekettilikti uǵynbaý emes pe eken degen kúdikti oıdy qoıýlatatyn tárizdi. Bulardy keıde qoı degendi uqpaıtyn «erke bala» ma deısiń. Kim úshin bolsa da táýelsizdikten artyq qandaı qun­dy­lyq bolýy múmkin? Ásirese qazaq úshin. Jemqorlyq búkil álemde bar dep aqtalǵandaı bolamyz. Qazaqqa bylaı aqtalam deý – eldikke qaýip.

Jaýapsyzdyq pen jalǵandyqtan kim zardap shegedi? Halyq. Taıaýda Semeı óńirinen kelgen keıýanamen dastarqandas boldyq. «Shúkir, el­degi balalarym júzdep jylqy, sıyr ósirip otyr. Alaıda myńdap sanaı­tyn qora-qora qoıdy qurtty», dedi. «Nege?» deımiz. «E-e, júni pul bolý­dan qaldy, terisi kerek emes, úıin­dige aınaldy. Sıyr men jylqy terisi de shirip jatyr. Sodan 20-30 qoı­dan basqasyn satyp jiberdi», dep toq­sanǵa taıaǵan ana tereń kúrsindi.

Keıýana aıtqan jún men teri – sóz júzinde aıtylǵanymen, oryndalýy ońalmaı kele jatqan jeńil óner­kásibimizdiń taptyrmas ónimi ekeni belgili. Al bazarǵa barsań, dúkenge kirseń, tórtkúl dúnıeniń ónimi samsap tur, jemis-jıdegiń de solaı. Bas­qa­lardy aıtpaǵanda, qyrǵyz ben óz­bek baýyrlar baryn baǵalap jatyr. Amalyń qaısy, alasyń. Sóıte turyp aqsha shetke ketip jatyr, bul qalaı deımiz. Odan soń túrli syltaýlardy alǵa tartqan bolamyz.

О́zekti jalǵaıtyn ónimdi baıta­ǵymyzda ósire almasaq, qoıdyń terisi men júnin kádege jarata almasaq, ol úshin kimdi kinálaımyz?

Búgingi bútin Germanııa surapyl soǵystan keıin ekige jarylyp, halqy daǵdaryp qalǵanda, zııaly qaýymy nemistik patrıotızmmen jurtyna ún qatyp: «Esińde bolsyn, nemis aza­maty! Bul tek nemis ultynyń ǵana qoly­­nan keledi!» deıdi de, on tarmaq­tan turatyn qaǵıdany alǵa tartady. Birin­shisi, aldymen el múddesin oı­laý­dy qadap aıtyp, syrtqa aqsha jiber­seń, elińe zııan keltirgeniń, son­dyqtan qolyńdaǵy baryńdy nemis saýdagerine ustat, german jerin qorlama, qasıetin uq, dastarqanyńa sol jerdiń ónimin qoı, esh ýaqytta shetel taýaryna qyzyqpa, german aza­ma­ty­nyń keregin Germanııa shyǵara alady degen ataly sózderin aıtady. Sóı­tip eldiń rýhyn kóterip, irgesin bekitedi. Ekige jarylǵan nemis jurty sol ulttyq rýhyn qamshylap júrip, kóz aldymyzda birigip, myqtylyǵyn tórtkúl dúnıege tanytty emes pe?!

Búgingi joǵary laýazym ıeleriniń keıbireýleriniń oqyǵany bar bol­ǵanymen, tájirıbeden toqyǵany kem soǵyp jatady. Ásirese sheteldik bilimdi eldik mentalıtetpen úılestirý jaǵy jetispeıtini bar. Bul týraly óz zamanynda AQSh prezıdenti Tomas Djefferson qadap aıtyp, oqyp kelgenderdiń Eýropa dep eminip tura­ty­nyna ókinish bildirip, mamandy óz elinde daıarlaý qajet ekenin dáıek­tegen. Aýyldy atústi biletin, qalada oqyp, qalada jetilgen azamat qa­rapaıym halyqtyń tirligin tolyq uǵa bermeıdi. Onyń ústine birazynyń tili shubar. Bir tilekti uqqanmen, ekinshisin shala túsinedi. Bala kezinen jer basyp ós­pegeni, tas kósheniń ózimshil tártibi jáne bar. Keıde joǵaryǵa jaýap­syz jal­ǵan málimetterdiń berilýine osyndaı jaılar da sebep bolýy múmkin ǵoı.

Kórshi Qytaı elinde bir aqtalǵan aqıqat bar. Ol – tómengi býyndaǵy qyzmetkerdi joǵary turǵan organǵa jiberý arqyly, qaǵazben jumys isteýge daǵdylandyrý. Bul mamannyń ózi biletin sharýanyń oryndalýyn qada­ǵalap, tıisti oryndarǵa jet­kiz­­gende saqtyq tanytýǵa septigi tıe­tin bolsa, joǵarydaǵy kadrlar­dy tómenge túsirip, naqty ómir aǵy­synda, ıaǵnı óndiristegi, aýyl sharýa­shylyǵyndaǵy, bir sózben aıtqanda, tórt qabyrǵanyń ortasyndaǵy jyly bólmede otyryp bılik aıtý emes, jyldyń tórt mezgilin túgel tanyp biletin, kózben kórip, qolmen us­taıtyn dárejedegi eńbekke baýlý. Osy eki jaǵdaıda jaýapsyzdyq, jal­ǵan­dyq bolmaıtyny anyq. Ár sóz, ár málimet kókeıde soqyrǵa taıaq us­tat­­qandaı saırap turady. Ol olaı emes, bylaı dep túzetýge múmkindik beredi. Qytaıdaǵy sol tájirıbeniń oń nátı­jesin Aspanasty eline barǵan bir saparda kórdik.

Otyrǵan ornynyń quly bolyp, az sáttik abyroıymdy tógip alma­ıyn dep, sóz estip, bedelimdi tú­sir­­­meıin dep, eldik isti atqarýda halyq kýá bolyp otyrǵan jumysty erteń qatyram dep, bura tartyp, jaýap­syzdyqqa salynyp, jalǵan máli­metke qurý osy kúnderi az kez­despeıdi. Qaı­talap aıtamyz, bul halyq senimi­nen aıyrylýǵa ákelip tireýde. Senim­siz­diktiń arqaýy osynda jatyr. Bul keselden qutylmaı, el órkeni ósip, Qazaq eliniń mereıi bıikteı qoı­maı­dy. Qaı-qaısymyz da bul tur­ǵy­da Prezıdenttiń ashyq ta, ashyna da aıtyp júrgen sózderine adaldyq ta­ny­týǵa tıistimiz. Bul adaldyq el­di­gi­mizdiń irgetasyn bekite túsedi. Jahan­dyq taıtalasta tamyrymyzdy tereńdetýge, ult tarıhynyń baıandy bolýyna, arǵy-bergi alyptardyń arman-tileginiń shaıqalmaı oryndalýyna, amanattyń aqtalýyna jol ashady. Mundaı memleketshildik qaǵıdany tý etip kótergende «Bilekke sengen zamanda, Eshkimge ese bermedik. Bilimge sengen zamanda, Qapy qalyp júrmeıik», degen Abylaı han sózine baǵyp, «Nıetińdi túze, ol oıyńa aınalady; Oıyńdy túze, ol sózińe aınalady; Sózińdi túze, ol ádetińe aınalady; Ádetińdi túze, ol minezińe aınalady; Minezińdi túze, ol taǵdyryńa aınalady», degen halyq danalyǵyna den qoıyp, táýelsizdigimizdiń qadir-qasıetin qurmetteý jolynda jalǵan­dyqtan arylyp, tirlik qamyn syltaýratýdan, jalt berip ketýden ár qazaq saqtansa, el ıesi ekenin sanasynda jań­ǵyrtyp, eski ádetten arylsa, bú­gingi sara jolymyz ultymyzdyń er­teńgi dara jolyna ulasary haq. «On­daı bolmaq qaıda dep, aıtpa...», de­mep pe edi jaratylysy bólek dana Abaı?!