Meıram Qaısanov: Kórermenmen sahna arqyly syrlasqan unaıdy

– Meıram Iebekuly, sizdi sahnadaǵy rólderińiz arqyly jaqsy tanyǵanymyzben, kóp­shilik aldyna shyǵyp suhbat berip, adam retin­degi bol­my­syńyzdy kórer­men­derińizge kóp asha bermeısiz. Bulaı saıaq júrýińizdiń syry nede? Ál­de bul akterge tán ózindik erek­sheligińiz be?

– Erekshelik deýge kelmes. Áıtkenmen, áý bastaǵy bolmys-tabıǵatymnyń áseri shyǵar, kóp aldyna shyǵyp jıi pikir bólisip turýdy qarsy bolǵandyǵymnan emes, jalpy qunttamaıdy eken­min. Osy kúnge deıingi akterlik jolymda bas-aıaǵy eki-úsh-aq ret suhbat bergen bolarmyn. Onyń ózi erterekte. Maǵan kó­rer­menmen sahna arqyly til­­desken, syrlasqan unaıdy. Qalǵany mańyzdy emes. Bile bil­genge ol da suhbattyń bir túri emes pe?! Qalaı oılaısyz?

– Árıne! Biraq akterdi sahnadan tys alańda sóıletýdiń de óz qyzyǵy bar ǵoı. Máse­len, kókeıde júrgen kóp saýal­dy sahna arqyly qoıa al­ma­ǵanymyzben, betpe-bet suh­bat arqyly qoıýǵa jáne oǵan tushymdy jaýap alýǵa múm­kindik mol.

– Endeshe, qulaǵym sizde! Qyzyqtyrǵan suraǵyńyzdy qoıa berińiz, syrlasýǵa daıynmyn.

– Áýelgi saýalymdy 1986 jyl­ǵy Jeltoqsan oqıǵasynyń tarıhı dáıekti qujaty retinde kópshilik arasynda taralyp, keńinen tanylǵan fotosýret, ıaǵnı eki soldat bir jas jigittiń qos qolyn artyna qaıyryp, buıra shashynan jula ustap áketip bara jatatyn áıgili sýrettiń tarıhyn tarqatýdan bastasaq. Atalǵan foto gazet-jýrnaldarda kóp jaryq kórdi, teleekrandardan da talaı kórsetildi. «Bul jigit kim boldy eken?» degen suraq sa­naǵa san ret oralǵany jáne ras. Su­rastyra, izdestire kelsek, ol qaharman ózińiz eken...

– Bul – 1986 jyldyń 17 jel­toqsany kúni túsirilgen sýret. Men 16 jeltoqsan kúni qaladaǵy anam­nyń sińlisiniń úıine baryp, jataqhanaǵa kesheýildetip oralǵan bolatynmyn. Kelsem, jataqhana ishi abyr-dabyr. Bólmede birge turatyn joldas­tarym Baqytbek Qurmanǵojaev, Qurmanǵazy Aıtmurzaev, Saǵyn­dyq Jumadilovter otyr eken. О́ńderi abyrjýly. О́zara bir­deńe­lerdi talqylap jatqanǵa uqsaıdy. Sálden soń bólmege Muhtar Qapalbaev degen dosymyz kirip kelip: «Stýdentter jınalyp, kóshege shyǵyp jatyr»,  dedi aptyǵyp. Kózimizde ot oınaǵan, jalyndap turǵan jastar emespiz be, kóp oılanbastan biz de daıyndaldyq. «Kórkemsýret jáne keskindeme» fakýltetiniń jigitteri dereý lozýngter da­ıyndady. Oǵan «Ár eldiń óz kósemi bolýy kerek» dep jazyp ta qoıdyq. Bul kezde tań atýǵa jaqyndap qalǵan bolatyn. Az ýaqyt kóz ilindirip aldyq ta, tań­ǵy saǵat alty-jetiler shamasynda bir top stýdent jataqhana mańyna jınaldyq. Jolaı adamdar qosylyp jatty. Qatarymyz qalyńdaı berdi. Alańǵa jetken kezde bizdi shaǵyn eki top kútip turdy. Onyń biri – mal sha­rýashylyǵy ınstıtýtynyń, ekinshisi – aýyl sharýashylyǵy ıns­tıtýtynyń stýdentteri edi. Olardyń alańǵa birinshi bolyp baratyn da jónderi bar. Se­bebi jataqhanalary sol betke jaqyn ornalasqan. Onyń ústine onda oqıtyndardyń kópshiligi aýyldyń balalary ǵoı. Olar elim degende júrekteri erekshe soǵatyn rýhy bıik jigitter edi. Eshteńeden tartynar emes, boılaryn namys bılep alǵan. «О́z elimizde óz ultymyzdyń azamaty basshy bolsyn!», «Ár ulttyń óz kósemi bolsyn!» dep aıǵaıǵa basyp turmyz. Bir kezde jastar Shámshiniń «Meniń Qazaqstanym» ánin shyrqaı jóneldi. Asqaq án jastar rýhyn kóterip, namysyn qaıraı túsken tárizdi, sherý ekpindep ketti.

– Al álgi tarıhı sýretke qa­laı túsip qalyp júrsiz?

– Bul beıbit sherý bolatyn. Alańǵa da beıbit maqsatta shyq­tyq. Bizdiń sanamyzda tártip buzý jaıly oı múldem bolǵan emes. Tek alańǵa shyǵyp óz piki­rimizdi aıtamyz dedik. Biraq bári basqasha boldy... Tús aýa sap túzegen áskerıler alańǵa jı­nalǵan jastardy tyqsyra bas­tady. Ony eleıtin biz joq, bo­ıymyzdy ystyq namys kernep alǵan. Bir kezde beıtanys bireý kelip, meni moınyna mingizip aldy. Qolymda uran jazylǵan lozýngtiń bir sheti. Lozýngtiń ekinshi shetin menen bir kýrs joǵary oqıtyn Jeńis degen jigit ustady. Ol da bireýdiń moınynda otyr.  Keıin ol jigit eki jarym jylǵa sottalyp ketti. Ashynǵan jurt tarqar emes. «Qonaev qaıda ketti, óz erkimen bas tartty ma? Shaqyryńdar. О́z aýzynan estıik», dep aıǵaılaǵan daýystan qulaq tunady. Alaıda qarsy jaqtan esh jaýap joq. Sóıtip, Ortalyq komıtet ǵımaratyna jaqyndap, Qo­naevtyń ózimen kezdesýge  talpynyp kórdik. «Dımekeńdi kúsh­pen ustap otyrsa, shyǵaryp alaıyq», destik. Biz eń aldyńǵy qa­tarda turmyz, artymyzda halyq. Sheginerge jol joq. Iin tiresken jurt.  Bárimiz qol ustasyp aldyq. Qorǵanarǵa eshqandaı qarýymyz da joq. О́ıtkeni oıymyz da, maqsatymyz da beıbit bolatyn. Biraq ony eskergen bılik joq, qarsy aldymyzda turǵan áskerılerge «Alǵa!» degen buıryq berilgeni sol eken, dýbınkalarymen bizge qaraı lap berdi. Alań ýda-shý, qııan-keski qaqtyǵys bastaldy da ketti. Áp-sátte dala qyzyl qanǵa boıaldy. Kóppen birge men de qarsylyq bildirýge umtylyp edim, basqa tıgen birneshe soq­qydan quladym. Esimdi jısam, 3-4 soldat súırep alyp bara jatyr, bireýleri qos búıirden teýip keledi. Mine, sol kezde ǵoı kóz aldyma vıdeokameranyń ja­ryǵy túsip, janarymdy ashtyrmaı tastaǵany. Esim kiresili-shyǵasyly bolsa da, osy sát esimde jattalyp qalyp qoıdy. Keıin arada biraz ýaqyt ótken soń teledıdardan Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty baǵa berilgen beınesıýjetter kórsetile bastady. Sonda ózińiz aıtyp otyrǵan kadr kózime ottaı basyldy. О́zimdi jazbaı tanydym. Biraq jaqyn dosymnan basqa eshkimge tis jarmadym. Keıinirek bul oqıǵany teatrymyzdyń kórkemdik je­tek­shisi, sahnadaǵy áriptesim Qýan­dyq Qystyqbaev estip, ony bir jýrnalıske aıtqan eken. Osylaısha, bul sýretke «meniń qatysym barlyǵy»  kópshilikke taralyp ketti.

– Shyny kerek, alańǵa shyq­qandardyń mańaıynan bul oqıǵanyń «salqyny» bertinge deıin seıilmedi. Al taspada beı­nesi ap-anyq tańbalanyp qal­ǵan sizge, órimdeı jas ómi­rińiz­ge bul jaıt qalaı áser etti? О́mir­lik hám qyzmettik joly­ńyz­da qandaı da bir kedergisin tıgizbedi me?

– Joq, qyzmetime aıtarlyq­taı aýyrtpalyq salǵan joq. Biraq sol oqıǵadan keıin úz­dik­siz tergeý jumystaryn aıt­­paǵanda, ásirese oqýymda bir­shama qıyndyq týyndaǵany ras. «Oqýdan shyǵaramyz» dep te biraz ábigerge saldy. Osyndaı sátte janymnan tabylyp, ustaz­dyq, analyq qamqorlyǵyn aıama­ǵan, únemi qoldaý bildirgen Ra­bı­ǵa Qanybaeva bastaǵan ustaz­daryma alǵysym sheksiz. Osy kisilerdiń arqasynda oqýymdy aman-esen bitirip shyqtym. Áli esimde, úzdiksiz tergeý jumys­tarymen tyǵyryqqa tiregen sol bir qıyndaý kezderde Rabı­ǵa apaıym: «Meıramtaı, sen aıt­qanyńnan tanba. Biz seniń jaǵyń­damyz. Seni oqýdan shyǵar­maımyz», dep meni ár tergeýge shaqyrǵan saıyn osylaı dep dem berip shyǵaryp salatyn. Rabıǵa apaıym, Asylbek Yhsan sekildi ustazdaryma kúni búginge deıin qaryzdarmyn.

– Sizdiń oıyńyzsha, minezdi tárbıe týdyra ma, álde jaǵ­daı ma? Jalpy, ózińiz qan­daı bala boldyńyz? Neni arman­da­dyńyz?

– Jastyq shaǵymda alańǵa shyǵyp, adýyndap júrgenimmen, jalpy men negizi eshqashan sotqar bolǵan emespin. Tentektik tabıǵatyma jat. Momyn ári syr­shyl boldym. Bala kúnimnen ja­nym da, dene bitimim de názik edi. Keıinirek ınternatta oqyp ómir mektebine shyńdaldym ǵoı. Onyń ústine ájemniń balasy bolǵandyǵymnyń da áseri bolar, es bilgennen ertegi tyń­daýǵa, keıinirek kitap oqýǵa qat­ty qyzyǵatynmyn. Odan bólek ájemniń jany ónerge jaqyn, ándi de jaqsy aıtatyn. Týǵan­nan bastap 7 jasyma deıin sol kisiniń qasynda jattym, sábı kúnimnen qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı aıalap ósirdi. Ájem jyr-dastandardy jaqsy biletin, jatqa aıtatyn jáne jaı aıtpaıdy, ándetip otyryp maqammen aıtatyn. «Qobylandy» jyryn eń alǵash osy kisiniń aýzynan estip, qatty unatyp, kún demeı, tún demeı qaıta-qaıta aıtqyza beretinmin. Oqıǵany, keıipkerlerin kóz aldymnan ótkizip, tátti qııalǵa beriletinmin. Sodan shyǵar kish­­kentaıymnan-aq  án aıtýǵa beıi­mim paıda boldy. 11-12 jasymda Ilııas Esenberlınniń «Kóshpendilerin» oqydym. Áli esimde, sol oqyǵanymdy bir­neshe kún boıy túsimde kórip júrdim. «Rústem dastan», «Al­pamys», «Qobylandy batyr» – mine, osylardyń bári bizdi namysty ári ónerge jaqyn etip ósirdi. Odan keıin akterlik jol­ǵa kelýime rejısser Sultan Qojyqovtyń áıgili «Qyz Jibek» fılminiń áseri aıryqsha boldy. Osy kınony qaıtalap kóre berýden jalyqpaıtynmyn. Keıipkerlerine qarap eliktedim, solarǵa uqsaǵym keldi. Sonyń áseri shyǵar, bala kúnimnen-aq akter bolamyn dep armandadym jáne Allanyń qalaýymen sol mamandyqpen taǵdyrymdy baılanystyrdym. Adamnyń súıikti isimen aınalysqanynan artyq baqyt joq qoı. Jaratqanǵa myń da bir shúkir deımin, sol baqytqa kenelip júrmiz.

– Sizdiń teatrdaǵy rólde­rińizdi qarap, saralap otyrsaq, kóbinese qosalqy ról­­derde kóp kórinip, sol epı­zodtyq beınelerge tamasha taǵdyr syılap júrge­nińizdi baıqaımyz. Jáne sah­naǵa qys­qa ǵana ýaqytqa shyq­sańyz da kóp esinde ózindik erek­sheligińizben uzaq ýaqytqa jattalyp qalasyz. Bul – óner. Dese de adam jany armanmen ómir súredi ǵoı. Osy jasyńyzǵa kelgende qııalyńyzda júrgen, sahnada ǵumyr syılaýdy armandaıtyn beıne bar ma? Jalpy, ózińizdi qaı janrdyń akterimin dep sanaısyz?

– Eger shynymdy aıtsam, shyǵarmashylyq jolymda akter bolyp kóńil qanaǵattandyrdym dep aıta almaımyn. 1986 jylǵy ózim qatysqan Jeltoqsan oqı­ǵasy bar, odan keıingi 90-shy jyldardyń aýyrtpalyq kezeńi bar – barlyǵy bizdiń jastyq shaǵymyzǵa tap keldi ǵoı. Meniń jastyq shaǵymdy aýmaly-tókpeli zaman jep qoıdy dep oılaımyn. Naǵyz ot bolyp janyp turǵan kezimiz ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldaryna tap kelip qaldy. Qytaılarda «Seniń eń jaqsy kúnderiń aýmaly-tókpeli kezderge tap kelsin» degen  bir qarǵys bar eken. Meniń de jastyq shaǵym týra sondaı kezeńmen tuspa-tus keldi. Múmkin ol ýaqyt talonmen nan alatyn, adamnyń asqazanyn oılaıtyn kezeń emes, ónerge bar­lyq jaǵdaı jasalǵan, tek shyǵarmashylyqty ǵana oılaıtyn teatrdyń qazirgi jaǵdaıyna kez bolǵanda, bálkim, ónerdegi taǵdyrym basqasha bolar ma edi?! Árıne, ol kezde de zamannyń qıyn­dyǵyna qaramaı sýyrylyp shyqqandar da boldy ǵoı. Biraq meniń jaǵdaıymda ol kezeń maǵan, meniń shyǵarmashylyǵym úshin asa tabysty bolǵan joq. О́ıtkeni sanany turmys bılep, bala-shaǵany asyraý úshin sahnany emes, basqa tirshilik salalarynda eńbek etip, ter tógýge týra keldi. Osynyń kesirinen de, sahnada naǵyz qaharmandar beınesin týdyratyn jyldarymdy turmystyń tusaýyna jyǵyp berdim. Oqý bitirip, bas qaladaǵy Q.Qýanyshbaev atyndaǵy akade­mııalyq qazaq mýzykalyq drama teatryna kelgenge deıingi aralyqta mende 4-5 jyl úzilis boldy. Onyń arasynda meniń istemegen jumysym bolmady: mal da baqtym, baǵban da boldym, kúzetshi de, júk tasýshy da bolyp kórdik, Almatynyń bazarynda et te sattym. Biraq ol tirlik maǵan jan baqytyn syılamady. Bulaı jalǵasa berse, ózimdi, ómirlik armanymdy joǵaltyp alatynymdy der shaǵynda túsindim.  Qysqasy, kóp tirliktiń basyn shalyp kórdim, biraq ónerge degen ańsar, ińkárlik meni sahnaǵa qaıta alyp keldi. Q.Qýanyshbaev teatryna kelgennen keıin rejısserler áýelde maǵan shaǵyn-shaǵyn rólderdi, keıinirek kúrdelileý beınelerdi senip tapsyra bastady. Qudaıǵa shúkir, búginde ónerim ózime oraldy. Akter úshin sahnaǵa shyǵyp kórermenmen syrlasqannan, spektakl sońyn­daǵy kórermenniń tolassyz soǵylǵan shapalaǵynan asqan qýanysh joq eken. Ony eshqandaı tirlik te, baılyq ta almastyra almaıdy.

– Bıyl elimiz úshin eleýli jyl. Elbasy aıtqandaı, «Táýelsizdigimizdiń habarshysy» Jeltoqsan oqıǵasyna 35 jyl  tolsa, ultymyzdyń ulyq meıramy – Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyq mereıtoıy. Árıne, bul tutas ult tarıhy úshin kóp ýaqyt emes, biraq az dep te aıta al­maımyz. Aıtyńyzshy, táýel­sizdik degende oıyńyzǵa ne oralady? Búginde eldigimizdiń qadi­rine jete alyp júrmiz be?

– Biz álimsaqtan táýbeshil halyqpyz ǵoı. Barǵa shúkirshilik, joqqa sabyr etip úırengenbiz. Áıtse de, «biz táýelsizbiz, biz egemenbiz, azatpyz» degen sóz­derdi qaıta-qaıta aıqaılap urandatýdyń qajeti joq dep oılaımyn. Naqty iske kóshetin kez áldeqashan keldi. О́zińiz aıtpaqshy, 30 jyl degen kóp emes, biraq az da emes. Demek táýel­sizdik bizdiń sanamyzǵa sińetin, etten ótip, súıekke jete­tin kez baıaǵyda týǵany anyq. Jastarymyz ósip kele jatyr. Sol jastardyń erkin oıymen birge elimizge de úlken ózgeris kelse dep tileımin, sony armandaımyn. Al biz áli kúnge jal­taqpyz. Táýelsizdigimizden góri táýel­diligimizge kóbirek sengimiz kelip turady. Osy bir úreıden, kompleksten arylý kerek dep oılaımyn. Ol úshin jas­tarymyz bilimdi, kemeńger hám eń bas­tysy ultjandy bolýy kerek. Kózqarastyń qalyptasýyna, pisip-jetilýine júıeli de sapaly bilim qajet. Bilimmen ush­­talǵan kózqaras nyq bolady. Sondyqtan bilimge qushtar jas­tarymyz alǵan bilimin el er­teńine baǵyttasa, ultymyzdyń keleshegine beıjaı qaramasa, er­teńgi bolashaǵymyzdyń  jarqyn bolary haq. Budan asqan qandaı ba­qyt kerek?!

Al táýelsizdik degen – táńir­diń bizge bergen teńdessiz tartýy. Onyń qadirine jetip, baǵa­laı bilýimiz kerek. Ult úshin táýelsizdik kúni uly meıram bolýy tıis. Sony jete túsinsek eken. Biraq, ókinishke qaraı, ol kún uly mereke deńgeıine jetpeı otyr. Sol olqylyqtyń ornyn tol­tyrýǵa kúsh salynsa, nur ús­tine nur bolar edi. Azattyqtyń, egemendigimizdiń  qadirin, baǵasyn túsinip, túısinip ósken ár azamat, árbir jas, óskeleń urpaq erteń elin de, jerin de daýǵa bermeıtin bolady. Endeshe, eldigimiz máńgilik bolsyn deımin. Táýelsizdik toıy qutty bolǵaı! 

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Nazerke JUMABAI,

«Egemen Qazaqstan»