Hantáńirden qanat qaqqan qaıratker

Iá, Hantáńirdiń baýraıyn qonys etken qalyń jurttan tárbıe taǵylymyn, rýhanı qýat, til nárin, sóz asylyn boıyna darytqan Ádil aǵa – soǵystan keıingi surqaı tirlikte shyńdalyp, shymyrlanǵan óren jas orta mektepti bitirgen soń, órshil armannyń jelkenin kerip, joǵary bilimge qol jetkizý úshin Almatyny betke alady. Burynǵy QazPI-diń shet tilderi fakýltetine oqýǵa túsip, úzdik  bitiredi. Daladan qa­laǵa kelgende aǵylshyn tilin bylaı qoıǵanda, orys tiline shorqaq jastyń alǵyrlyǵy ustazdaryn kópten baýrap júretin. Top jarǵan túlekti oqý ornynyń basshylary qoldan shyǵarmaı, oqytýshylyq qyzmetke qaldyrady. Osy tusta fakýltet Almaty shet tilderi ıns­tıtýty bolyp, shańyraq kótergen edi. Ol kezde til mamandary az bolatyn.  Mundaı qurmetke jary Darıǵa tátemiz de ıe bolady. Tel torydaı qatarlas júrip, ekeýi de ǵylym álemine qulash urady, 1963 jyldan 1998 jylǵa deıin ara­lyqta sol bilim ordasynda qyzmet etedi.

Ult urpaǵynyń keleshegi qaıtse kemel bolady dep atqarǵan isi, ústemdikten aryla almaǵan ımperııanyń ómirin uzartýǵa emes, kórinde tunshyqtyrýdyń basy bolǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisinde teriske shyǵarylyp, jala jabyldy. Azýy alty qarys partııa shoqpary «Pravda», halyqtyń emes, bıliktiń tileýin tileıtin «Izvestııa» basylymdary, ózge de buqaralyq aq­parat quraldary qazaq zııalylary shyr­­maýyqtaı shyrmalyp qalǵan degen daqpyrtpen qaralap baqty. Sonda Ádil Qurmanjanuly taısalmaı turyp partııa «joqshysy» bola qalǵan Komarov degen qatar júrgen «áriptesine»: «Sabańyzǵa túsińiz, Dmıtrıı Vasılevıch... Biz ózińizben bir úıde kórshi turamyz ǵoı. Sizdiń óz ulyńyz da álgi stýdenttermen jasty emes pe? Sonda qalaı, bul oqıǵany ulyńyzdyń zamandastary uıymdastyrdy degenge shynymen-aq senesiz be?» dep kinásiz jastardyń oqýyn úzbeı jalǵaýyn talap etti. Bi­raq sengeni barlar ólermendikke saly­nyp baqty. Qala basshysy (shýly Shýlıko), oqý men tárbıe isine jaýapty basshy ekenin qadap aıtyp, «Joldas Ahmetov... Qazaqstan kópultty emes pe? Nege stý­dentterdiń  75 paıyzy – qazaq?» deıdi. Irkil­meı turyp suraqqa dáıek keltiredi. Oǵan bıýro arqyly «buıralap», táýbege kel­tirýdi oılastyrǵandar, amalsyz raı­larynan qaıtyp, Ahmetovti partııadan shyǵaryp, jumystan qýý «jazasyn»  par­tııada qaldyryp, sógis berýmen shek­teledi. Totalıtarlyq júıeniń urda-jyq saıasatyna osylaı tótep bergeni bar.

О́tken ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basynda el azamattary shegesi bosap, sy­qyr­laı bastaǵan Máskeýdiń jeteginde júre bermeı, órkenıetti eldermen qa­rym-qatynasty damytýǵa bet burǵany bel­gili. Sonyń dálelindeı, Almaty men AQSh-tyń Arızona shtatyndaǵy Týson baýyrlas qalalar atanyp, onda arnaıy ókildik ashylady. Ýákildik qyzmet Ádil Qurmanjanulyna júktelip, Týson qa­lasynda turýǵa múmkindik beriledi. Baýyr­las qalaǵa barys-kelis tek Almaty qalasymen shektelmeı, elimizdiń ózge óńir­leriniń azamattaryna da jaǵdaı jasalady. Utqyr uıymdastyrýdyń nátı­jesinde baryp-kelip jatqandardyń sany artady. Solardyń biri – ult peda­gogıkasynyń aıtýly ókili, KSRO Mem­lekettik syılyǵynyń ıegeri Qanıpa Bitibaeva Týson qalasyna barǵanynda ondaǵy óz áriptesterimen pikir almasyp, áńgimeleri jarasqanyn eske alyp: «Onyń basynda ınabatty azamat Ádil Qurmanjanuly turdy. Men sol joly Týson qalasynyń qurmetti azamaty atandym», deıtin maqtanyshpen. Sol qatarda Týson qalasynyń qurmetti azamaty atanǵan Ádil aǵa men Darıǵa tátemizdiń bul sapary táýelsizdik alǵannan keıin  tórtkúl dúnıeni sharlap, memleketter ara­syndaǵy dánekerlik qyzmetti at­qarý­ǵa negiz bolǵan baıandy qadam edi.

Ádil aǵa 1992 jyly  ózi qanat qaǵyp, qatarǵa qosylǵan ınstıtýtqa rektor bolyp taǵaıyndaldy. Bul Otanymyzdyń  irgesin san salada bekitý izdenisteri saralanyp jatqan kezeń edi. Memleket bolǵan soń ózge eldermen qarym-qatynasty ny­ǵaıtý, dıplomatııalyq qyzmetti jetildirý, ony minsiz atqaratyn bilikti kadr­lar daıarlaý mindeti turdy. Ádil Qurmanjanuly muny tereńnen oılas­tyryp, ınstıtýtty ýaqyt talabyn es­kerip, halyqaralyq ýnıversıtet retinde qaı­ta qurý jumysyna kiristi. Elbasy Nur­sultan Nazarbaevtyń tikeleı qol­daýymen Abylaı han atyndaǵy Qazaq halyq­aralyq qatynastar jáne álem til­deri ýnıversıtetiniń qalyp­ta­sýyna uıytqy boldy. Burynnan bar maman­dyqtarǵa qosa, túrik, parsy, polıak, arab jáne basqa tilder boıynsha arnaıy bólimder ashyldy. Bilim ordasynyń ǵımaraty da keńeıtile bastady. 

Jalpy, Elbasynyń tapsyrmasymen Qazaqstan elshilikterine qajet kadrlardy daıarlaý isiniń negizin Ádil Ah­metov qalady desek, qatelespespiz. Keıin bul abyroıly jumysty Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetinde jalǵastyrdy.

Taıaýda biz Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary bolǵan Marǵulan Baımuhan­men sóıleskenimizde ol: «Ádil Qurman­jan­uly bizdiń stýdent kezimizde «sender táýelsiz elimizdiń bolashaq elshisi bola­syńdar, memlekettiń bedelin kóte­retinder – elshi men elshilik qyzmet­kerleri. Senderge júkteler senim ól­sheýsiz» degeni esimde. О́z basym Qa­zaq­stannyń Polshadaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi bolǵanymda usta­zymyzdyń sol sózin bir sát te esten shyǵarǵan emespin», degen edi. Sol azamat jaqynda Qazaqstannyń Belgııa Ko­roldigindegi Tótenshe jáne ókiletti el­shisi laýazymyna, Eýropa odaǵynyń janyndaǵy jáne Soltústik Atlant Sharty Uıymyndaǵy (NATO) Qazaqstan Respýblıkasy О́kildiginiń Basshysy laýazymyna taǵaıyndaldy. Ádil aǵanyń Marǵulan syndy laıyqty izbasarlary júzdep sanalady. Bul ustaz úmitiniń aq­tal­ǵandyǵynyń aıǵaǵy.

Bizdiń keıipkerimiz túrki tilderindegi tabý men evfemızmderdi doktorlyq zertteýge arqaý etip aldy. Osy ta­qy­rypta Ulttyq ǵylym akademııasyn­da dıssertasııa qorǵady. Qazaq til ǵy­ly­mynyń bilgiri, akademık Ábdýálı Qaı­darov kómeskilenip bara jatqan ult­tyq uǵymdardy jańǵyrtqan ǵylymı ju­mysty erekshe baǵalady.

Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Bilim berý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndalǵanda Ádil Qurmanjanuly otandyq bilimdi  táýelsiz eldiń talabyna saı etip uıymdastyrýdy, álemdik bilim keńistigine shyǵýǵa talpynǵanda ulttyq mentalıtetti esten shyǵarmaýdy maqsat etti. Ár eldiń ózindik bilim júıe­si qashanda nátıjeli bolatynyn áriptes­terimen birge jumyla oılastyryp, joǵary bilimdi damytýdyń strategııa­syn jasaǵan edi. Osy týraly arnaıy ki­tap ta shyǵardy. 

Arada eki jyl ótkende Elbasy  Ádil Ahmetovti Syrtqy ister mınıstriniń birinshi orynbasary etip taǵaıyndady. Bul qyzmetinde ol ózi bilim berip, tár­bıe úıretken ondaǵan izbasaryn dıp­lomatııalyq jumysqa tartyp, balapandaı baýlyǵanynan habardarmyz. Sol kez­de ózine aǵylshyn tiliniń paıdasy erek­she tıgeni de sózsiz. Álemdik syrtqy saıasattyń qyry men syryn tanýǵa da mol múmkindik týdy. Ol dúnıejúzilik deń­geıdegi qaıratkerlerdiń súbeli eń­bekterin oqı otyryp, oı qorytyp, sol arqyly otandyq dıplomatııaǵa septigin tıgizýdi azamattyq boryshym dep bildi.

Al Ádil Ahmetovtiń  Qazaq eliniń Ulybrıtanııa Koroldigi men Soltústik Irlandııa Qurama koroldigindegi, Nor­vegııa, Shvesııa koroldikterindegi Tótenshe jáne ókiletti elshisi qyzmetine jibe­rilýi – tájirıbesi tolysqan aza­matqa júktelgen zor senim edi. Ol Uly­brıtanııa Patshaıymyna Senim gramo­tasyn tapsyrý kezindegi myna bir taǵy­lymdy ár kez úlgi retinde aıtyp otyratyny bar. Ejelden qalyptasqan, qansha dáýir almassa da Senim gramotasyn tapsyrý úshin Saltanat saraıyna elshiniń kúımemen barý úrdisi esh buzylmaǵan. Ata saltynan, ulttyń qalybynan, ejelden ornyqqan memlekettik dástúrden aýyt­qymaý kórinisi — kimdi de bolsa súıindirmeı qoımaıdy. Senim gramotasyn tapsyrý rásiminde Qazaq eli elshisiniń de, zaıybynyń da aǵylshyn tilinde saýatty sóılegenin ańǵarǵan Elızaveta II aǵynan jarylyp, rızalyǵyn bildiripti. Bul da abyroı ekeni sózsiz.

Tuńǵysh Prezıdentimizdiń  Ulybrı­tanııaǵa sapary kezinde joǵary bilim berý isi talqylanyp, eki el basshylary aldyn ala júrgizilgen jumystardyń qo­rytyndysyna saı, Qazaq elinde Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetin ashýǵa ýaǵdalasqan edi. Kóp keshikpeı bul jo­ǵary oqý orny Almatydaǵy burynǵy Par­lament úıiniń eńseli ǵımaratynda 2001 jyly shańyraq kóterdi. О́zi uıytqy bolǵan ıgilikti jumysty úıles­tirip, dittegen mejege jetkizý úshin tuńǵysh rekt­orlyq qyzmetke Ádil Qurman­jan­uly taǵaıyndaldy. 

Tehnıkalyq ýnıversıtettiń bas­ty baǵyty – eldiń erteńi sanalatyn daryndy jastarǵa ýaqyt talabyna jaýap beretin tehnıkalyq, naqtylaı tús­sek, energetıka, munaı-gaz, taý-ken, halyq­aralyq qarjy men ekonomıka, taǵy bas­qa mamandyqtardy aǵylshyn tilimen birge meńgertý edi. Onyń oń nátıjesin osy kúnderi kórip-bilip otyrmyz. Úlken maqsat jolynda qurylǵan bilim ordasynan jıyrma jyl ishinde júzdegen emes, myńdaǵan maman daıarlanyp, qazir otandyq óndiriste qyzmet etip júr. Shynynda, bul – el táýelsizdiginiń jemisi.

Ádil Qurmanjanuly – óz halqyn ta­nytýmen birge, barǵan eliniń búkil bolmysyna, tarıhyna zeıin salýdy mańyzdy maqsat dep biletin azamat.  Má­selen,  «jańa dúnıe» hám «Amerıka» at­ty qurlyq týraly nebir qaıshy pi­kir­lerge den qoıyp, aqıqatty aıta al­ǵan ǵalymdardyń tujyrymdaryn ta­ra­zylap, muhıttyń arǵy betindegi amerıkalyq «úndisterdiń» tek tamyryna úńilip qana qoımaı, olardyń  shyqqan jerin anyqtaýǵa kúsh saldy. Kolýmb pen Amerıgo Vespýchı týraly zertteýlerdi súz­giden ótkizip, túıininde «Amerıkalyq «úndisterdiń» altaılyq tegi» atty irgeli monografııasyn jarııalady.  Túıininde «...aıtylǵandardy qoryta kele, alǵashqy amerıkalyqtardyń arǵy tegi ǵana emes, sonymen qatar olardyń ǵasyrlar boıy turǵyzyp kelgen qorǵandarynyń syry da Azııamen, Eýrazııamen, Orta Azııamen de tikeleı sabaqtasyp jatyr degen batyl tujyrym jasaýǵa bolady», deıdi. 

«Úndisterdiń» totemdik nanym-se­nimderi, oǵan qatysty tyıymdary túr­ki halyqtaryna tán totemder men tyıym­darǵa qatty uqsaıtynyna naqty mysaldar keltiredi. «Bul máselege ǵylymnyń qaı turǵysynan kelsek te, amerıkalyq qorǵandardyń tórkinin eń áýeli Azııadan izdeýge baǵyt silteıdi. Sebebi Azııa, onyń ishinde Altaı – baıyrǵy zamandar­da Amerıkaǵa Berıngııa jermoınaǵy arqyly qonys aýdarǵan alǵashqy ame­rıkalyqtardyń («úndisterdiń») tarıhı otany» deıdi ǵalym. 

Ádil aǵa Qazaqstan Eýropadaǵy Qaýipsizdik jáne Yntymaqtastyq Uıy­myna (EQYU) tóraǵalyq etken tusta ózin álemdik deńgeıdegi qaıratker re­tinde kórsetti. Parasatty azamat, bilim­dar oqymysty saıasat sheńberindegi kúr­deli máselelerdi sheshýde zor bedelge ıe boldy. Til bilýiniń arqasynda Astana sam­mıtin ótkizý aıasynda kóptegen mem­lekettegi alqaly jıyndarǵa irkil­meı qatysyp, neler qıyn túıinderdi búk­pesiz talqyǵa usyndy.  EQYU Par­lamenttik Assambleıasynyń múshesi, EQYU-nyń Is basyndaǵy tóraǵasynyń Musylmandardy kemsitýmen kúres jónindegi jeke ýákili retinde nebir tartysty talqylaýlarda  oıyn ashyq aıtyp, qaı jurttyń da múddesi eskerýsiz qalmaı, ádil sheshilýi kerektigin alǵa tartyp otyrdy. «Bul – Eýropa tóriniń jaýapkershiligi» dedi.

Kórnekti ǵalym, óresi bıik ıntellıgent, ulttyq mádenıet máıegin kókeıine qon­dyra alǵan, sabyrdy serik etip, aqyl­dy aıbyn sanaǵan  Ádil aǵanyń sóz qadirin bilgen qalamgerligi de úlgi bolar­lyq. Tórtkúl dúnıege tanymal tar­landardyń eńbekteri týraly qazaq tilinde maıdan qyl sýyrǵandaı etip, móldiretip maqalalar jazý kez kelgen ǵalymnyń, ne saıasat salasynda júr­gen adamnyń qolynan kele bermeıdi. Sonyń bir dáleli –  2019 jyly oqyrman qolyna tıgen «Ǵasyr ǵıbraty» kitaby. Avtor­dyń aıtýynsha, bul tanymdyq ári ǵylymı-pýblısıstıkalyq mono­grafııa. Jahandyq aqtańdaqtar, musylman  ále­mi, oǵan qatysty on beske tarta ǵy­lymı-saraptama maqalalar, qazaq zııa­ly­lary, qalamgerleri týraly, basqa da taqyryptardy qamtyǵan dúnıeler oqy­lymdy. Bir dáıekke zeıin salsaq, AQSh-tyń memlekettik qaıratkeri G.Kıssındjerdiń jazǵan eńbekterine («Dıplomatııa», «Álemdik tártip», «Qytaı týraly», «Amerıkaǵa syrtqy saıasat qajet pe?») tereńdep baryp, taǵylym alar tusty, úırener úrdisti qysqa da nusqa alǵa tartady.  G. Kıssınd­jer Qytaıdyń «Syrtqa qash­qandardyń sońynan qýma, óz betimen kelip qosylam degenderdiń betinen qaqpa», degen qa­ǵı­dasynyń astaryna úńiltti. Qytaı órkenıeti uly oıshyl Konfýsııdiń fı­losofııasy men rýhanı muralarynan nár alyp otyrǵanyn da, ilgeri basý barysynda da ony  dáıim basshylyqqa alatynan  aıtypty.

Al brıtandyq kásibı jýrnalıst ári geo­saıasatker Pol Meısonnyń álemniń kóptegen elinde jaryq kórgen «Post­kapıtalızm» kitabyndaǵy baılamdar­dy, kapıtalıstik júıeniń birden baı­qala qoımaıtyn kemshilikteri men kó­leń­keli kórinisteri, birde quldyrap, únemi qubylyp otyratyny týraly aıt­qandaryn alǵa tartady. Ol sol júıede ómir súrip jatqan adamzat qa­ýym­­dastyǵynyń bolmysy da ózgere be­ret­inin atapty. Sol sekildi suńǵyla saıa­satker  tehnologııalardyń óristeý dınamıkasy kásibı eńbek adamyna degen suranysty quldyratyp, jumys pen bos ýaqyttyń shekarasyn múlde joıyp jibergenimen qoımaı, jumys pen eńbekaqynyń baılanysyn tym álsiretetinin, aqparattandyrý men robottandyrý mıllıondaǵan jumysshyny kúnkóris kózinen múlde aıyryp tastaý qaýipin kúsheıtkenin,  baǵany qalyp­tastyrý múmkindigin múlde azaıtqanyn, búgingi kapıtalıstik qoǵamnyń daǵ­darys­tan shyǵý joly áli aıqyndala qoımaǵanyn da atap ótken. Bolashaqta qazaq jýrnalısteri arasynan da osyndaı myqty shyǵatynyna senim bildiredi.

Avtor óz kitabyn qalyń oqyrmanǵa arnaı otyryp, saıasatkerler men jýr­nalısterdiń mundaı qundylyqtary ta­ǵylym alý úshin otandastarymyzǵa qajet ekenin, ásirese shetel tilderin biletin azamattarymyz da qoǵam  damýyn zerdeleýi qajettigin alǵa tartyp, aq-qarany anyq aıtatyn qazaq saıası qaıratkerlerin qalyptasý kerektigin meńzeıdi. Al ózi taldaǵan maqala ıeleri de kókten túspegenin, birtindep jetilgen qaıratkerler ekenin nazarǵa salady. Kúni erteń G.Kıssındjer, Z.Bzejınskıı, A.Gor, Lı Kýan Iý, taǵy basqalardaı qas­qaıyp turatyn qazaq jastarynyń qalyptasatynyna Abaı aıtqan aldyńǵy tolqyn aǵa retinde úmit artady.

Kórkem oıdy kórkem tilmen kesteleý­ge qabiletti qalamger óz «olqylyǵyn» aýdarmamen tolyqtyrǵandaı. Oǵan detektıv janrynyń asqan sheberi, aǵyl­shyn jazýshysy Agata Krıstıdiń áńgi­melerin túpnusqadan aýdaryp, qazaq jur­tyna jetkizýi der edik. Bul kitap 2003 jyly oqyrmandar suranysyna oraı, «Ǵaıyp bolǵan mıllıon» degen atpen basyldy.

Iá,  memleket jáne qoǵam qaıratkeri, tanymal túrkolog, Reseı jáne Qazaqstan halyqaralyq Joǵary mektep ǵylym akademııalarynyń akademıgi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, qalamger Ádil Ahmetov aǵamyz búginde sanaýly ult zııalylarynyń qatarynda kele jatyr. Onyń ǵylymı eńbekteri, monografııalary, pýblısıstıkasy ult rýhanııatyna qosylǵan úlken olja dep bilemiz. On beske jýyq kitaptyń avtory sanalatyn ǵalymnyń eńbekteri shet tilderge aýdarylyp, joǵary baǵalanǵan. Sátin salsa, bıyl professordyń 600 bettik «Túrki áleminiń yrym-tyıymdary» atty monografııasy, «Kolýmb dáýirinen burynǵy amerıkalyq «úndisterdiń» altaılyq tegi» (túrik tilinde) atty kitaby jurt qolyna tııýi tıis. Tanymal tulǵanyń Túrki keńesi janyndaǵy Túrki álemi aqsaqaldary keńesiniń múshesi bolýy da zańdylyq. Ol týraly akademık Rymǵalı Nurǵalı: «Á.Ahmetov – taǵylymy maǵy­naly ǵalym», degen eken. Fılologııa ǵylym­darynyń doktory, professor Baýyr­jan Omaruly: «Aǵylshyn tilinde sóı­leıtin qazaqtyń qoǵamdaǵy beınesi Ádil Ahmetovteı bolýy kerek», deıdi. Ha­lyqaralyq Túrki akademııasynyń pre­zıdenti, tarıh ǵylymdarynyń dokto­ry Darhan Qydyráli: «Ádil Ahme­tov –­­ álemdik aýqymǵa shyǵyp, adam­zat­tyq­ ǵylymǵa úles qosqan elimizdegi sa­naý­ly ǵalymnyń biri», deıdi. Álem musyl­mandarynyń máselesine mu­ryn­dyq bolyp júrgen azamattyń batyl­dyǵy jaı­ly Qazaqstannyń eńbek sińir­gen qaı­ratkeri  Qýanysh Sultanov aǵa­myz: «AQSh-taǵy musylmandardy kem­sitý­men baılanysty jaı-kúıdi atalǵan eldiń Kongresi aıasynda jumys isteıtin Adam quqyqtary jónindegi Helsınkı Komıssııasy minberinen baıandaǵan bolatyn», dep jazǵan edi. 

Bul kúnde qazaqta Abaıdan asqan dana joq. Qytaı jurty Konfýsıı murasymen, fılosofııalyq oı-tanym­darymen qan­shama ǵasyrdan beri ómir súrip, damyp otyrsa, biz de Abaı dana­lyǵyn qarý etsek, qapy qalmaımyz. Bulaı deýimizge sebep, oqymysty Ádil aǵamyz ár kez Abaı álemine oı jiberip, boı túzeıtin ýaqyt jetkenin aıtýdaı aıtyp keledi. Sol dara danyshpan On toǵyzynshy sózinde: «Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy-jamandy tanıdy-daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady», depti. Osyny oıyna túıip, sanasyna sińirip, bıik dárejege jetken, bir ózi bir álemge aınalǵan Ádil Ahmetov aǵamyz búginde seksenniń seńgirine shyǵyp, toq­sannyń shyńyna kóz salyp otyr. Bul – Hantáńirden qanat qaqqan qaıratkerge   buıyr­ǵan baq.