Qazaq kúıiniń bir piri

Seken – qazaq dalasynyń kúıshilik dástúrin tereń zerttep, Ertis pen Edil­diń, Altaı men Atyraýdyń arasynda ótken ǵulama kúıshilerdiń mura­syn jalǵastyrǵan talant. Ol sony­men qatar Arqadaǵy «Shertpe kúı» dástúrin qalyp­tastyrǵan Táttim­bettiń, Aral, Aqtóbege tán «Tókpe kúıdi» qa­nat­tan­dyrǵan Qurmanǵazy, Qa­zan­ǵaptyń, Syr súleıi Tóremurattyń «Sy­byzǵy kúıleri», Qara­taý dás­túrindegi «Shertpe kúı» men «Tókpe kúı» óneri, Jetisý dástúrindegi ejelgi jyr, ertegi sıýjetter jelisine quralǵan kúıdiń, teris buraýmen baıyǵan erekshelikterdi boıyna sińire otyryp, qazaq kúı óneriniń tyń, sý jańa kompozısııasyn qalyptastyrdy. Baıytyp qana qoımaı, odan ári tereńdetip, jańa ǵasyr mýzyka jaýharlarynan sýsyndatty. Kúıdiń dybys, yrǵaq, terbelisine, gıtara, pıanıno, jetigen, qobyz syndy saz aspaptaryn qosyp, orkestrlik sheberlikpen mánerlep oınaý arqyly qazaq kúılerin álem sahnasyna alyp shyqty.

Sonyń nátıjesinde Seken Turys­bekov shyǵarmalary jappaı taralyp, keń tanymaldylyqqa ıe boldy.

Biz Seken kúıleriniń tanylýy men taralymyn zerteý maqsatynda ar­­­naıy tilshilerdi uıymdastyryp, memlekettiń ishi-syrtyndaǵy myńdaǵan adamǵa Seken kúıleri jaıynda suraq-jaýap ta uıymdastyrǵan bolatynbyz. Olardyń báriniń uıaly telefon qońyraýynan «Aqjaýyn» men «Kóńil tolqyny» kúıiniń kúmbirlep turǵanyn óz qulaǵymyzben estip, kýá boldyq.

О́nerdiń ósý joly – qıyn da kúrdeli jol. Aldyńǵy ónerpaz shyqqan bıikten, keıingi ónerpazdyń jetken shyńy joǵary turmasa, ónerde ósý bolmaıdy.

Áıgili kompozıtor Bethoven XVIII ǵa­syrda Germanııanyń fılosofııasy, ádebıeti, óneriniń gúldenýine úlken úles qosty. Dúnıejúzi ǵalymdary onyń «Aıly sonatasyn» jáne «Kreıser sona­tasyn» álem mýzykasynyń klas­sıkalyq úlgisi dep baǵalap, aıryq­sha oqshaý qubylys Gegel, Shıller, Gete qataryna kóterdi. Ol týma talant, jomart tabıǵat adam alaqanyna salyp ber­gen qaıtalanbas tulǵa dep tanydy.

Beıne sol tárizdi, qazaq dalasyna HHI ǵasyrdyń enshisi etip, bizdiń halyqtyń baǵyna kúı piri – Seken Turysbekti syılady. Onyń «Aqjaýyn», «Kóńil tolqyny», «Kúltegin, «Besik kúıleri» tutas túrik jáne álem halyqtarynyń ortaq qundylyǵyna aınaldy. Dúnıe­júzin eki shektiń qudiretimen qazaq kúıine jalt qaratty. Dala mýzykasyn álem klassıka deńgeıinde tanı bastady.

Seken kúıleriniń ulttyq dúnıe­ta­nymy, fılosofııasy, estetıkalyq talǵamy álem klassıkasynyń óner káýsarynan bastaý alady. Tarıhı taǵy­lymdardan tamyr tartady. Onyń on bes kúıiniń mazmunynda baıtaq baı dalasynyń teńdessiz sulýlyǵy sýret­teledi, adam balasynyń jarqyn obra­zyn somdaıdy. Seken kúıinen tyń­darman kıno kóredi, taǵylym oqıdy, fılosofııalyq oı túıedi.

Seken az ǵana ýaqytta halqymyzdyń «О́ner tulǵasy» bolyp qalyptasty.

Birde Japonııanyń astanasy Tokıo qalasyna issaparǵa barǵanymyzda Qa­zaqstannyń konsert úıirmesine qo­syp, Sekendi de alyp bardyq. Seken­niń «Aqjaýyn», «Kóńil tolqyny» kúıin Japon halqy ystyq yqylaspen tyń­dady. Konsert sońynda adamdar talasa-tarmasa sahnaǵa shyǵyp, Sekenniń qolyn alyp, qushaqtap kóristi, fotoǵa tústi. Bastaryn ıip, úlken qurmet bil­dirdi. Oǵan qyzyǵa qarap, tańdaı qaǵyp tańyrqasty. Bul qurmet jalpy Sekenge ǵana jasalǵan qurmet emes, Táýelsiz qazaq memleketine, qazaq halqyna ja­salǵan óte zor qurmet edi.

Men sahnada otyryp, qazaq kúı­leriniń, ásirese Seken kúıleriniń mun­sha­lyq kúsh pen qýatqa ıe ekenine kózim sonda tolyq jetti. At jalynda týyp, túıe qomynda ósken taqymy tastaı, qaısar qazaqtyń túp atasy kók túrik memleketi dáýirinde uly dalany qorǵaǵan batyr babalarymyz, batysy Qara teńiz, Donaı alqaptaryna deıin, ońtústigi Ferǵana oıpaty men Iran ústirtine, soltústigi Sibir men Baıqalǵa, Shyǵysy Tabǵash alqabyna deıin at tuıaǵymen dúbirletken, dúnıeniń tórt buryshyn dúr silkindirip, uly dala tósinde qýatty ımperııa qur­ǵan uly halyqtyń urpaǵymyz. Seken kúıleri osy tarıhı kórinisterdi, kósh kerýendeı tizbektep, beıne taý kóship jatqandaı barlyǵyn kóz aldyńnan ótkizedi. Japon halqy da talaı tamyrly taǵdyryn kúı tolǵaǵynan tanyp, kózderine kóp dúnıeni túnetken bolsa kerek.

О́nerde shekara bolmaıdy. О́ner tilin, ásirese kúı tilin jer betindegi sanaly adam tereń túısinip, ún yrǵaǵymen túsinedi. Ortaq sezimmen qabyldaıdy. О́ıtkeni mýzyka – adam janynyń qu­pııa úni. Dybys, yrǵaq, terbelis ar­qyly kórkem kórinis jasap, ǵajap ún tolqynymen, syr sezimdi terbetedi. Aqyl­ǵa aqyl, sezimge sezim qosady. Oıdy oı­men sapyryp, qııaldy qanattandyrady.

Japon halqy Taıkondaý ónerin kórsetý jarystarynda dabyl qaǵyp, ártúrli janrda shabyttandyrý úshin mýzyka áýenderin qoldanady. Al biz­diń qazaqta, baıyrǵy soǵys joryq­tarynda jaýyngerlerge shabyt berip, jiger­lendirý úshin dabyl soǵady. Japo­nııanyń dabyl urýy men qazaqtyń dabyl qaǵýdaǵy maqsattary birdeı.

Qazaq halqy men japon halqynyń bastarynan ótkizgen qandy oqıǵa kóz aldymnan qara bulttaı zý ete qaldy.

KSRO zamanynda qazaq dalasynda atom bombasyn synaqtan ótkizý úshin arnaıy shuraıly jer bólinip Semeı ıadrolyq polıgonyn ashty. Basynda adamdar men janýarlarǵa jáne tabıǵatqa tikeleı zardabyn tıgizgen ashyq synaqtar jasaldy. Artynan kózden jasyryp, jer asty synaǵyna kóshti. Atom jarylystarynyń aýyr bol­ǵany sonshalyq, Semeı mańyndaǵy radıa­sııalyq áser aımaǵynda turatyn bes myńdaı adam osy synaqtan azap shekti. О́mirden taqsiret shegip, kóbi erte kóz jumdy.

AQSh avıasııasy 1945 jyly Japo­nııanyń Hırosıma qalasyna birinshi atom bombasyn tastady. Qala qurylysynyń kúli kókke ushty. 140 myńnan asa beıbit turǵyn qaza tapty, tiri qalǵandary jarymjan bolyp qaldy. Aqyl-esin jıǵyzbaı, sol jyly 9 tamyzda Nagasakı qalasyna ekinshi atom bomba tastaldy. Bul joly qala jermen-jeksen boldy. 75 myńnan astam adam qaza tapty, qısapsyz jan múgedek bolyp qal­dy. Hırosıma men Nagasakıge atom bom­balaryn tastaý adamzatqa, Japonııa hal­qyna qarsy jasalǵan aýyr qylmys edi.

Mine, Sekenniń kúıleri – kúlli álemdegi qorqynyshty adam sanasynan joıý, jer betindegi tozaq otyn jabý, óshpendilikti óshirý, adamdardy alasapyranǵa salatyn las nárselerdi alas­taý, birjola tazartyp tastaý arqy­ly beıbit álem jasaý, adamdardy su­lýlyq pen izgilikke jeteleý arma­nynan týǵan, ǵajaıyp kúı ekenin japondyqtar túp tamyrdan túsindi, kózderine ystyq jas alyp tyńdady.

Japon halqy Seken kúıleriniń tereń fılosofııalyq ıirimin osy turǵydan tanydy. Qatarymyzda otyrǵan akademık Daısýkege aýdarmashy salyp suraǵanymyzda ol: «Qazaq halqy – álemdegi dana, uly halyq. Sizderdiń ata-babalaryńyz kóktúrik tuqymynan taraǵan, Shyńǵys han qypshaq dalasyn bılep turǵan kezde bizdiń memleketke joryq jasady. Táńiri jar bolyp, topan sý soǵysqa bóget boldy. Eki eldi qyrǵyn soǵystan aman alyp qaldy. Bul kók táńiriniń kómegi edi. Sizderdiń memleketterińiz ata jurtyn Qytaı men orys derjavalaryna juttyryp jibermeı, bes myń jyl boıy kóziniń qarashyǵyndaı aıalap, qorǵap, saqtap qaldy. Qazaq halqy jeti ata aralamaı, qyz alyspaıdy. HHI ǵasyrda jany men tánin taza ustaǵan tekti ult. Bul álem  – adamdary qabyldaıtyn akademııalyq ǵylym.

Sondaı-aq qazaq tili – grammatıkasy japon tiline jaqyn týystas til. Baı tilder tobyna jatady. Qazaqtyń túp atalary kók túrikter óz kezinde jarty álemdi baǵyndyryp, adamzatty aýzyna qaratqan eń qudiretti derjava bolǵan. Qytaı memleketi sizderden ımenip, uly qorǵan soǵyp jan baqty. Osman ımperııasy sol túrki terrıtorııasynan bólinip baryp óz aldyna memleket qurdy. Qazaq jeri tutas túrki halyqtarynyń ónip shyqqan tórkini», dep bir tynystap aldy da, Sekenge qarap: «Seken – osy ǵasyrdyń Bethoveny» dep qadap aıtty. Osy kezde bizdiń qasymyzda Seken de, Japonııada turatyn Qazaqstannyń elshisi Aqylbek Kamaldınov te bar edi.

Japon akademıginiń sózinen keıin ol da, biz de razy boldyq . Aqseleý Seı­dimbektiń «HHI ǵasyr – Seken ǵasy­ry» dep «Qazaq ádebıeti» gazetinde ja­rııalaǵan maqalasy esimizge tústi.

Osy oraıda bir usynys aıtqymyz keledi. Qazaq tarıhy – kúı tarıhy. Qazaq halqyn odan ári uly ult retinde álemge tanytamyz desek, «Qazaq kúı TV» arnasyn ashyp, ǵalamtor arqyly kúı-shejirelerimizdi tynbaı úgitteýimiz kerek. Bizdiń Sekennen basqa da álemge tanytýǵa bolatyn kúıshilerimiz bar. Olardy «Qazaq kúı TV» telearnasy arqyly álemge tez tanytýymyzǵa bolady.

Seken Turysbek shet elderge baryp dombyra tartsa, bári ýyzdaı uıyp, tebirenispen tyńdaıdy. Esh jatyr­qa­maıdy. О́ıtkeni ony kúnde ǵalamtor jelisi arqyly «YouTube», «Google», «Facebook»-ten kórip, kúılerin tyńdap, bilip otyr. Qazaq kúıiniń talǵar tabı­ǵatyn tanyp otyr. Qazaq kúıi – ǵylym, mýzyka jaýhary, adam balasyna ortaq rýhanı qazyna dep baǵalaıdy.

Qazaqtyń kúı tarıhy – bes myń jyldyq halyq ómiriniń tól tarıhy. Bul – búgingi jazba derekterde dálel­dengen shyndyq. Bálkim, odan da uzaq ǵasyrlar bolýy múmkin. Adam adam bolyp jaralǵaly, halyq bolyp uıysyp, qoǵam bolyp quralǵaly onyń kúı óneri ózimen birge ómir súrip keledi. Qazaqtyń túp tarıhyn tutqa bolyp ustap turǵan kúı óneri. Kúısiz qazaqty taný múmkin emes.

Kúı – ult ómiriniń sharaınasy, rýhanı álemi.

 Jumataı ÁLIEV,

fılosofııa ǵylymdarynyń

doktory, professor