Yrǵyz aýdanynyń tórt túligi ashy sý ishýge májbúr

Aıyrqyzyldyń jerasty sýy nege azaıyp barady?

Sonyń kesirinen shaǵyn-shaǵyn ózen arnalary bólinip, kólshikter qurǵap, aǵynsyz sýlar jap-jasyl túske boıaldy. Borsyǵan sýdy jaıylymdaǵy mal jıirkenip ishpeıdi. Jaz boıy ashy sý ishken Qutıkól aýylynyń qoı-eshkisi men jylqysynyń qabyrǵalary yrsıyp, erinderi jarylyp, júnderi túsip, jú­dep ketti. Aýyl jurty óristen qaıt­qan malyn sýarýǵa sýat tappady. Qýańshylyq mamyr-maýsymda kúshine mingende, shildeniń basynda jaýǵan jańbyrdan jer de, mal da entigin basqandaı bolǵanymen, bul aldamshy qubylys eken.

Yrǵyz aýdanynyń turǵyny, aýyl sharýashylyǵynyń ardageri Asylbek Sarın tyǵyryqtan shyǵar jol dala qudyqtaryn qazý dep sanaıdy. Onyń aı­týynsha, osydan otyz jyl buryn Yrǵyz aýdanynda dalalyqta 180 qudyq bolǵan. 1970 jyldary óristegi mal otaryn sýarý úshin dala qudyqtary qazirgi Áıteke bı aýdany Basqudyq eldi mekeninen bastap, belgili bir ara qashyqtyqty saqtap qazyldy. Keńes zamanynda maldy qudyqtan sýaryp, ózen boıyn taza ustap, jaǵasyna beısaýat maldy jýytpaıtyn.

«Aýdandaǵy qurylys-montajdaý mekemesi mamandary qudyqtardy qarap, ýaqtyly tazartyp otyratyn. Dalalyqta qudyqtar qazǵanda, sý 8 metrden bastap, 15-16 metrge deıin shyqty. 1990 jyldardan bastap osy dúnıe qaraýsyz qaldy, sý kózderi bitelip, tas naýalar men betondalǵan saqınalar qoldy boldy. Meniń shamalaýymsha, búginde sol 180 qudyqtan bes-altaýy ǵana qalyp, olardy keıbir sharýa qojalyqtary paıdalanyp otyr. Biz qazir de sol 180 qudyqtyń ornyn kórsete alamyz», deıdi ol.

Aýdan turǵyndary ótken jyly mal­dyń sýaty úshin dalalyqtan artezıan­dyq qudyqtar qazý kerek dep usynys kótergende, aýdan ákimi qudyq qazýǵa mem­leketten sýbsıdııa kerek degen. Onyń ústine Yrǵyz ózeniniń tartylýynan jer­as­ty tushy sý qory da azaıyp ketti.

Ilki zamannan Yrǵyz halqy tushy sýdy aýdan ortalyǵynan batysqa qa­raı 20 shaqyrym jerdegi Aıyrqyzyl qumdarynan alady. Aıyrqyzyl qum­darynyń irgesinen Yrǵyz ózeni aǵady. Soltústiginde shyǵys Muǵaljar oıpaty, ońtústik-batys bóliginde Torǵaı oıy­symen baılanysqan uzyndyǵy 25 sha­qyrym, eni 5-10 shaqyrymǵa sozyla­tyn osy qum beldeýinde proterozoı ke­ze­ńinen tushy sý qory jınalǵan. Bul – 1-6,8 metr tereńdiktegi tyǵyz saz qabattarynan shyǵatyn natrıı sýlfatty tushy sý. «Aıyrqyzyl sý aıdaý mekemesi» 1975 jyldan beri 11 uńǵydan sý alsa, qazir onyń segizi ǵana qalǵan. Jerasty sý qory azaıyp ketkendikten, sý belgili bir ýaqytta ǵana aıdalady. Yrǵyz eldi mekeninde sý tańerteńgilik mezgilde eki saǵat qana aǵady. Shetki kóshe turǵyndaryna sý jetpeı qalady.

Aıyrqyzyl qum beldeýindegi jerasty sýlary men Yrǵyz ózeni bir-birimen baılanysty. Bul jóninde Aqshı aýylynyń turǵyny, mektep dırektory Ramazan Shaıqaqovtyń óz baılamy bar: «Kóktemde Yrǵyz ózeni qatty tasyǵan­da, Aqshı aýylyndaǵy qudyqtardyń sý deńgeıi kóterilip, sý qaıtqanda tómendeıdi. Búginde aýyldyń árbir úıi­ne sý tartylǵan, jurt burynǵydaı sý tasy­maıdy. Qudyqtan tek mal sýaramyz. Alaıda aýladaǵy qudyqtarymyzdyń sýy jasyl túske boıalyp, borsyp barady. Ony mal da ishpeıdi», deıdi ol.

1991 jylǵa deıin «Yrǵyz sýlandyrý júıesi» mekemesiniń quzyrynda bolǵan Aqshıdegi «Aıyrqyzyl sý aıdaý beketi» 2003 jyldan «Qazsýshar» sharýashylyq quqyǵyndaǵy RMK óńirlik fılıaly­nyń menshigine ótti. Sodan beri osy mekeme ıesiz qalǵandaı. Sebebi «Qazsýshar» óńirlik fılıalynyń Aqtóbede jalǵyz ǵana ókili bar, bas keńsesi Atyraý qala­synda. Aqtóbe oblysynda jerasty sý­la­rynyń qazirgi jaı-kúıin baqylap-qor­ǵaıtyn mekeme joq.

Buryn aýyldaǵy shlıýz, dambalar Yrǵyzdaǵy sý sharýashylyǵy mekemesine qaraǵanda, osy mekemeniń mamandary jyl saıyn bógetterdiń jińishkergen tustaryna qum tógip, qamys baılap, shama kelgenshe jóndep otyratyn. Bógetter de aýdandyq sý sharýashylyǵy mekemesiniń quzyretinen alynyp tastalǵan soń ıesiz qaldy. Aýdan ortalyǵyna, Nura, Amankól aýyldyq okrýgterine aýyz sý jetkizip otyrǵan aýdandyq sý sharýashylyǵy me­kemesiniń jumysshylary birneshe aı boıy eńbekaqylaryn ala almaı júr. Kommýnaldyq mekemeniń basyndaǵy jaǵ­daı osy.

Aqtóbe oblysyndaǵy strategııalyq tushy sý qorlary beıbereket talan-tarajǵa tústi. Mundaı jaǵdaı Aıyrqyzyl qumdaryna ǵana emes, Muǵaljar men Temir aýdandary aýmaǵynda ornalasqan «Kókjıde» qumdaryna da qatysty. Kók­jıde qumdarynyń tushy sý qoryn alty munaı kompanııasy esepsiz paıdalanyp, 12 uńǵysyn tushy sýmen shaıyp otyr. Munaı kompanııalary kúnine 10 myń tekshe metr tushy sýdy óndiristik maqsatqa paıdalanady.

Aqshı aýyly Aıyrqyzyl qumdarynyń baýyrynda ornalasqan. Buryn tasjolmen kele jatqanda bıik-bıik qum jotalary alystan kórinip, oıdaǵy Aqshı aýy­ly kórinbeıtin. Búginde alystan qum jotalary emes, Aqshı kórinedi. О́ıtkeni qum tómen túsken. Qoınaýynan tushy sý alǵan saıyn Aıyrqyzyl shógip barady.

Aýdan turǵyndary Yrǵyz ózeniniń tartylýyn, kóktemde tasymaý sebebin Muǵaljar qyrattarynan birneshe jyl­dan beri qıyrshyq tas óndirip jat­qan kompanııalardyń jyrtqyshtyq áre­ketterinen kóredi. On shaqty jyl bu­ryn Muǵaljar qyrattary qoparyla bastaǵanda, taý basyndaǵy bulaqtardan bastaý alatyn dala ózenderi – Jem, Temir, Yrǵyz, Qobda, Oıyl, Ordyń sýy azaıa bastady. Sodan bastap osy ózenderdiń arnalary tolmaıtyn boldy. О́ıtkeni taýdy buzyp, tasty talqandaýshylar sý kózderi – bulaqtar men jyralardy bitep, óndiristik qaldyqtaryn sý joldaryna úıip tastaǵan.

Aqshı bógeti

1951 jyly sýarmaly sharýashylyqty keńeıtý maqsatynda aýdan ortalyǵynan 40 shaqyrym jerden bıiktigi 1,7-2 metr 12 jerden bilik temirmen qursaýlanǵan, qum men sazdan úıilgen Aqshı bógeti turǵyzyldy. Besjyldyqtyń jospary boıynsha 10 myń gektar sýarmaly jerden 160 myń tonna qysqy mal azyǵyn jınaý josparlandy. Bógetke jınalǵan sý oqtyn-oqtyn kóltabanǵa jaıylatyn.

Soǵystan keıingi keńestik sharýa­shylyqty qalpyna keltirý jyldary aýyl adamdarynyń qolymen turǵyzyl­ǵan qurylys ýaqyt óte kele aýa raıy­nyń áserinen mújile berdi. 1955 jyly ınjener Bısaı ózen boıyn birneshe shaqyrymǵa deıin jaıaý aralaı júrip, ózenniń jer bederi tómen tusyna eki bóget saldy. 1980 jyldary eski bógettiń ornyna sý aǵatyn bes beton saqınaly bóget turǵyzyldy. Kóktemde Yrǵyz tasyǵanda, Bısaıdyń «bes shlıýziniń» árqaısysynan 18 kýb/sek jyldamdyqpen sý toqtaýsyz aqty. Sý jınalǵansha bógettiń bes shlıýzi bekitilip, jaıylmaǵa tolǵan soń ǵana kóltabanǵa jiberiletin. Kóktemde sý az kelse, jaz boıy sý shabyndyqqa az-azdan jiberilip turdy. Aqshı bógetinen sýlan­dyrylatyn, aýmaǵy 9 144 gektar kóltabannan aýdannyń barlyq sha­rýashylyǵy mal azyǵyn jınady. Qýań­shylyq jyldary osy aýmaqtan ár gek­taryna 4-5 sentnerden shóp shabylsa, sý mol kelgen jyldary 200 myń tonnaǵa deıin jınalyp, shabyndyqtyń bıdaıyq shóbimen Yrǵyz aýdanynyń sha­rýashy­lyqtary qamtamasyz etildi. Búginde sý kelmegen soń bul jerdiń shóbi sıredi.

1998, 2008, 2014 jyldary Yrǵyz ózeni qatty tasydy. 1998 jyly sáýirde sý eski bógetti birneshe jerden buzyp, sodan beri osy jerde sý turmaıtyn boldy. 2014 jyly Aqshı bógetine kúrdeli jóndeý júrgizilip, Bısaıdyń «bes shlıý­zi» alynyp tastaldy da, onyń orny­na tórtburyshty sý tosqysh astaý tur­­ǵyzyldy. Sodan bastap bógettiń arǵy be­tindegi sý bergi betine ótpeıtin boldy. Sý jınalý deńgeıin durys ólshe­megendikten, astaýǵa kóterilmeı, bógettiń arǵy ba­syn­­daǵy sý jylǵa-jylǵamen dalaǵa aǵyp ketip jatty. Shabyndyq aýmaǵy túgel shań. Sýyń joq bolsa, sýar­maly sharýa­shylyq nege kerek?

Aqshı aýyly bógetti jóndeımin dep múldem qurtyp ketkenderdiń isine qat­ty ashýly. Olar Bısaıdyń bes shlıýzin qalpyna keltirý kerek ekenin aıtady. Shy­nynda da jetpis jylǵa jýyq ýaqyt boıy Yrǵyz aýdanynyń quty bolǵan Aqshı bógetiniń «Qazsýshar» mekemesi­niń quzyryna berilgennen bastap baǵy taıdy.

Sýdyń óz arnasy bar. Dala ózenderi ádette jolaı qosylatyn shaǵyn jylǵa­larmen, bulaqtarmen, saı-saladaǵy kólshiktermen tolyǵady. Qurylys ju­mys­tary kezinde shaǵyn sý kózderi bitelip, bastaýy kómilgen soń ol jerden endi qaıtyp shyqpaıdy. Bastaýyn Muǵaljar qyrattarynan alatyn Yrǵyz ózenine Batys Oral silemderindegi bulaqtarmen tolyǵatyn О́lkeıik, Shalqar tusynan aǵatyn Shetyrǵyz ózeniniń shaǵyn salasy – Taldysaı quıady. «Samara –Shym­kent» tasjolyn jóndeý kezinde Qu­ry­lys eldi mekeniniń tusynan jańa kó­pir saly­nyp, Taldysaıdyń eski arnasy kó­mi­lip qalǵan. Osylaısha, Yrǵyz ózenin qo­rektendiretin taǵy bir sý kózi jabyldy. Taldysaı Yrǵyz ózenin ǵana emes, onymen qoltyqtasa jatqan Aıyrqyzyl qumdaryna da baratyn. Aıyrqyzyl jerasty tushy sý qorynyń azaıýyna da Taldysaı arnasynyń kómilýi áser etken.

Qurdymǵa baryp qurıtyn sý

Yrǵyz ózeni Aqshı aýylynyń ústimen ótip, Táýipten ári qaraı aǵyp, Nura men Jaısańbaı aýylynyń tusynda Torǵaı ózenimen qosylyp Qurdymǵa qulaıdy. Qurdym – Jaısańbaı aýyldyq okrýgi aýmaǵyndaǵy uzyndyǵy 80 shaqyrym bolatyn oıys. Qurdymǵa baryp qurıtyn sýdy toqtatý úshin Jaısańbaı aýylynyń tusyndaǵy Qyl men Qoja bógetteri sa­lyndy. Bul – erekshe qorǵalatyn «Yr­ǵyz-Torǵaı» memlekettik tabıǵı rezervat aýmaǵy. Torǵaıdyń sýy kópirship baryp jer astyna sińetin Qurdymda qazir sý joq. О́ıtkeni Qostanaı oblysy aýmaǵyndaǵy qaptaǵan bógesinderdiń kesirinen Torǵaıdyń sýy Jaısańbaıǵa jetpeıdi. Buryn Qyl men Qojaǵa Tor­ǵaı sýy tolǵansha jınalyp, sodan keıin ǵana bóget ashylatyn. 2016 jyly sý qatty tasyǵanda, tabıǵı qoryq aýma­ǵyndaǵy usaq-usaq seksen kóldiń arnasy tolsa, qazirgi kezde Torǵaı sýlarymen tolyǵatyn 60-qa jýyq shaǵyn kól­shik qana qaldy. Bıylǵy jazda Táýip, Qutıkól, Jaısańbaı aýyldary turǵyndary mal ishetin sý tappaı qaldy. Amankól aýyldyq okrýgindegi Sorkól de tartyldy. Erigen qar sýy men kóktemgi jaýynmen tushyp, Yrǵyz ózeniniń jyl­ǵalarymen tolyǵatyn Sorkólden Qutı­kól aýylynyń tórt túligi sý ishetin. Bıylǵy qýańshylyqtan Sorkóldiń sýy azaıyp, bólinip-bólinip, balyǵy qy­ryldy. Ashylyǵy sol, mal ishýge da jaramsyz. Qutıkól aýylynyń jurty búginde kóshýdi oılap otyr. Aýylda mal ustaı almasa, jurt qaıtyp kún kóredi?

Osy aıtylǵan túıtkildi máseleler eli­mizdiń jer betindegi jáne jerasty sý resýrstaryn qorǵaýdy kún tártibine qoıyp otyr. Bálkim Sý sharýashylyǵy mınıstrligin qaıta quryp, strategııalyq tushy sý qorlaryn talan-tarajǵa salý­dy toqtatyp, ǵalymdar men sý maman­darynyń keńesine toqtarmyz. О́ıtkeni sýymyzdyń suraýy bolmaı ketti...

Aqtóbe oblysy