Eýropalyq odaqtyń Arktıkaǵa qatysty ustanymy

«Eýropalyq jasyl kelisim» 2050 jylǵa qaraı Eýropany aýaǵa parnıkti gazdar shyǵarýdy joıǵan alǵashqy qurlyqqa aınaldyrady. Al 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdar shyǵarylymyn 55 paıyzǵa qysqartý jónindegi quqyqtyq mindettememiz jahanǵa úlgi desek artyq aıtqandyq emes. «Jasyl kelisim» men Eýro­pa­lyq odaqtyń Arktıka stra­tegııa­­sy muhıtty ıgerý sala­syn­da turaqty ekonomıka­ny damytýdyń jańa tásilin negizge alady. Basty usy­nystary­myz­dyń biri – munaı, gaz jáne kómir óndirýdi toqtatý, sonyń ishin­de Arktıkalyq aımaqtarda ony ıgermeý jáne Grenlandııa máse­lesine Eýropalyq odaqtyń turaq­ty qatysýyn qamtamasyz etý.

Mundaı mindetti shuǵyl oryn­­­daıtyn sát kelip jetti. Klı­mattyń ózgerýin bárimiz bilemiz, biraq bul úrdis basqa aımaqtarǵa qaraǵanda Arktıkada eki ese tez júredi. Aımaqtaǵy keıbir ýchas­kelerde kóp uzamaı jazdyń kezinde muz qalmaıdy. Kele-kele qysta da muz qatpaıdy. Jyl saıyn qatatyn muzdyń erýi men máńgilik aq jabyndardyń mújilýi kóp mólsherde metan bólip shyǵarady. Bul jahandyq jylynýdy odan ári tezdetedi. Teńiz deńgeıiniń kóterilýi búkil álemdegi jaǵalaýda ornalasqan eldi mekenderge qater tóndire­di. Birikken Ulttar Uıymy­nyń Klımattyń ózgerýi jónin­degi úkimetaralyq tobynyń 2021 jyl­ǵy tamyzdaǵy baıandamasynda bul oqıǵalarǵa adamzattyń áreketi áser etetini kórsetilgen.

Qazirdiń ózinde Arktıkadaǵy muzdyń erýi keme tasymaldaý salasynda jańa marshrýttar ashýǵa múmdindik berip otyr. Sondaı-aq munaıǵa, gazǵa jáne mıneraldarǵa qol jetkizýdi jeńildetedi. Solardyń keıbiri álemniń jyldan-jylǵa artyp kele jatqan ınnovasııalyq tehno­lo­gııalyq ónimderge sura­nys­yn qanaǵattandyrýǵa jetki­likti. Tańǵalýdyń qajeti joq, Ark­tıkany mekendegen adam­dar sany kóbeıip barady. О́ńir­degi ahýalǵa áser etetin ne­gizgi oıynshylardyń sany ar­typ otyr. Álemniń kez kelgen je­rinde keń taraǵan strategııalyq báseke­les­tik túri qazir Arktıkany ıge­rý­de barǵan saıyn kúsheıip, aı­maq­taǵy landshaftqa áser etedi.

Mysaly, Qytaı ózin «Ark­tıka mańyndaǵy memleket» dep sıpattaıdy. Sondaı-aq «Bir beldeý – bir jol» transulttyq bas­tamasyna «Polıarlyq Jibek joly» jobasyn engizdi. El bıligi reseılik suıytylǵan tabıǵı gaz ken oryndaryna qomaqty qar­jy quıyp, tasymaldaýdyń qys­qa joldaryn qarastyryp jatyr. Reseı aýyr salmaqty muz­jar­ǵyshtar qurastyryp, ishki jáne halyqaralyq tasymaldar­dy ulǵaıtý úshin Soltústik teńiz jolyn qalyptastyrmaq. Son­daı-aq «qyrǵı qabaq soǵys» aıaq­talǵannan keıin aımaqta álsi­regen áskerı qýatyn qalpyna keltirýdi kózdeıdi.

Osyndaı oqıǵalardyń bári Eýropa Arktıkadaǵy turaq­ty­­lyqty, qaýipsizdikti jáne beı­­bit yntymaqtastyqty qol­daý maqsatynda óziniń geosaıa­sı múd­delerin keń kólemde bel­gileý kerek ekenin kórsetedi. Árı­­ne, munda Arktıkamen shek­te­setin segiz memleket ne­gizgi jaýap­ker­shilikke ıe. Biraq aı­maq­­qa qa­tys­ty kóptegen má­se­le­ni tek óńir­lik nemese kóp­jaqty ynty­­maq­tastyq ar­qyly sheshýge múm­kin­dik bar. Eýropalyq odaq bar­lyq múddeli taraptarmen, ásirese AQSh, Kanada, Norvegııa, Islandııa sekildi odaqtastarmen jáne serik­testermen osyndaı má­sele­ler boıynsha yntymaq­tastyqty keńeıtedi.

Máselen, teńizde izdestirý men qutqarýǵa qatysty ulttyq jaǵalaý kúzeti arasyndaǵy aı­maqtyq nemese polıarmańy ynty­maqtastyq qurý qajet. Sondaı-aq teńizdegi táýekelderdi azaıtý úshin spýtnıktik júıelerimizdi kóbirek paıdalanǵan jón. Sol sekildi Eýropalyq odaq Soltús­tik muzdy muhıttyń ortalyq bóli­ginde zańsyz balyq aýlaýǵa jol bermeý jónindegi kelisimdi tabys­ty júrgizýge tyrysady. Taǵy bir aımaqtyq basymdyq – áleý­mettik qamtýdy quraıdy. Buǵy ósiretin jergilikti tur­ǵyn­­­dar­dyń basyna túsken qıyn­dyq ult­tyq shekaramen toq­ta­maı­dy. Par­nıkti gazdar shyǵary­ly­myn tómendetý standarttary, teleme­dı­sınadaǵy úzdik táji­rıbeler, ja­ńartylatyn energııa kózderi ne­mese plastıkalyq lastanýdy tó­mendetý máselesinde birge ju­mys istegende ǵana tıimdi áreket etemiz.

Aımaqtyq yntymaqtastyqty da­mytýda ondaǵan jyldyq táji­rıbege ıe. Eýropalyq odaq­tyń kópjaqty yntymaqtas­tyq­qa qo­­satyn óz úlesi bar. Biz kóp­jaq­­tylyqtyń negizgi jaqtaý­shy­sy sanalamyz. О́zimizge tıisti kóp­jaqty mindetteme­leri­mizge, ásirese klımattyń ózgerýi­men kú­resýge baıypty qaraımyz. Eý­ro­palyq odaq, árıne, Arktıka­nyń bir bóligi. Uıymǵa múshe úsh memlekettiń aýmaǵy Arktıkaǵa ki­redi. Arktıkadaǵy bes elde qol­danylatyn zańdar shyǵaramyz. Reseı­men, Norvegııamen jáne Is­­­lan­dııamen birlesip jumys isteı­tin Arktıkalyq keńes, Ba­rensev­tıkalyq Eýroark­tıkalyq keńes jáne «Soltústik ólshem» sekildi birneshe aımaqtyq organdarda belsendi áreket etemiz. Ásirese qorshaǵan ortany tazartý boıynsha atqarar sharýamyz jeterlik.

Eýropalyq odaq saıasatynyń bir baǵyty Arktıkadaǵy ahýalǵa yqpal etedi. Munyń qatarynda jergilikti jerdi jaqsy biletin, bárimizge tikeleı qaýip tóndiretin ózgeristerdiń tikeleı kýágerleri sanalatyn jastar men baıyrǵy halyqtardyń múddeleri men kózqarastaryna erekshe nazar aýdarý máseleleri bar.

Árıne, bizge keshendi tásil qajet. Mundaı qadam klımat­tyq jáne ekologııalyq maqsat­tary­myzdy ekonomıkalyq múmkindik­termen biriktiredi. Klımattyq daǵ­darys kezinde týyndaıtyn or­taq qaýipke qarsy birlese áre­ket etýimiz kerek. Mysaly, jasyl energııaǵa túbegeıli kóshsek, ark­tıkalyq aımaqtarda kómir­tegi­den beıtarap energııa sekildi sek­tor­larda jumys oryndaryn qurý­ǵa, sondaı-aq baılanys, týrızm, balyq sharýashylyǵy men ınno­vasııa salasynda turaqty tásil­derdi damytýǵa jol ashylady.

Eýropa klımattyń ózgerýiniń saldaryn jaqsyraq túsinip, oǵan qarsy turý úshin ǵylymı-zert­­teýlerin, jerge qatysty bili­­min qoldanady. Jasyl ener­gııa­­­ǵa aýysýǵa qajetti mańyzdy mıne­ral­­dardy óndirýde Eýropa­lyq odaq­tyń strategııalyq der­bes­ti­gin arttyrýǵa tyrysamyz. Bul ba­ǵyt­taǵy jumys barysynda jo­ǵa­ry ekologııalyq standart­tar­dyń saq­talýyn qamtamasyz etemiz.

Arktıkany óte kúrdeli synaq kútip tur. Eýropalyq odaq bárine zııan keltiretin strategııalyq básekelestikten góri, olardy sheshýge múmkindik beretin birlesken kelisimdi qoldaıdy.

Jozep BORRELL,

Eýropalyq odaqtyń Syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty jónindegi Joǵarǵy ókili, Eýropalyq komıssııanyń álemdegi kúshti Eýropa jónindegi komıtetiniń vıse-prezıdenti,

Vırdjınııýs SINKEVIChIýS,

Lıtvanyń burynǵy Ekonomıka jáne ınnovasııa mınıstri, Eýropalyq komıssııanyń qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi komıssary

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org