BRIýSSEL. Arktıka tez ózgerip barady. Ásirese jahandyq jylyný kúsheıip, qazba baılyqtarǵa talasý artyp, geosaıası baqtalastyq kúshine engen tusta onyń áseri de orasan bolmaq. О́ńirdiń keleshegine qatysty Eýropalyq odaqtyń ózindik múddesi de, qosatyn úlesi de bar. Klımattyń ózgerýine qarsy is-qımyldy, halyqaralyq yntymaqtastyqty, turaqty ekonomıkalyq damý jáne adamdardy birinshi orynǵa qoıý arqyly qarym-qatynasymyzdy kúsheıtpekpiz.

«Eýropalyq jasyl kelisim» 2050 jylǵa qaraı Eýropany aýaǵa parnıkti gazdar shyǵarýdy joıǵan alǵashqy qurlyqqa aınaldyrady. Al 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdar shyǵarylymyn 55 paıyzǵa qysqartý jónindegi quqyqtyq mindettememiz jahanǵa úlgi desek artyq aıtqandyq emes. «Jasyl kelisim» men Eýropalyq odaqtyń Arktıka strategııasy muhıtty ıgerý salasynda turaqty ekonomıkany damytýdyń jańa tásilin negizge alady. Basty usynystarymyzdyń biri – munaı, gaz jáne kómir óndirýdi toqtatý, sonyń ishinde Arktıkalyq aımaqtarda ony ıgermeý jáne Grenlandııa máselesine Eýropalyq odaqtyń turaqty qatysýyn qamtamasyz etý.
Mundaı mindetti shuǵyl oryndaıtyn sát kelip jetti. Klımattyń ózgerýin bárimiz bilemiz, biraq bul úrdis basqa aımaqtarǵa qaraǵanda Arktıkada eki ese tez júredi. Aımaqtaǵy keıbir ýchaskelerde kóp uzamaı jazdyń kezinde muz qalmaıdy. Kele-kele qysta da muz qatpaıdy. Jyl saıyn qatatyn muzdyń erýi men máńgilik aq jabyndardyń mújilýi kóp mólsherde metan bólip shyǵarady. Bul jahandyq jylynýdy odan ári tezdetedi. Teńiz deńgeıiniń kóterilýi búkil álemdegi jaǵalaýda ornalasqan eldi mekenderge qater tóndiredi. Birikken Ulttar Uıymynyń Klımattyń ózgerýi jónindegi úkimetaralyq tobynyń 2021 jylǵy tamyzdaǵy baıandamasynda bul oqıǵalarǵa adamzattyń áreketi áser etetini kórsetilgen.
Qazirdiń ózinde Arktıkadaǵy muzdyń erýi keme tasymaldaý salasynda jańa marshrýttar ashýǵa múmdindik berip otyr. Sondaı-aq munaıǵa, gazǵa jáne mıneraldarǵa qol jetkizýdi jeńildetedi. Solardyń keıbiri álemniń jyldan-jylǵa artyp kele jatqan ınnovasııalyq tehnologııalyq ónimderge suranysyn qanaǵattandyrýǵa jetkilikti. Tańǵalýdyń qajeti joq, Arktıkany mekendegen adamdar sany kóbeıip barady. О́ńirdegi ahýalǵa áser etetin negizgi oıynshylardyń sany artyp otyr. Álemniń kez kelgen jerinde keń taraǵan strategııalyq básekelestik túri qazir Arktıkany ıgerýde barǵan saıyn kúsheıip, aımaqtaǵy landshaftqa áser etedi.
Mysaly, Qytaı ózin «Arktıka mańyndaǵy memleket» dep sıpattaıdy. Sondaı-aq «Bir beldeý – bir jol» transulttyq bastamasyna «Polıarlyq Jibek joly» jobasyn engizdi. El bıligi reseılik suıytylǵan tabıǵı gaz ken oryndaryna qomaqty qarjy quıyp, tasymaldaýdyń qysqa joldaryn qarastyryp jatyr. Reseı aýyr salmaqty muzjarǵyshtar qurastyryp, ishki jáne halyqaralyq tasymaldardy ulǵaıtý úshin Soltústik teńiz jolyn qalyptastyrmaq. Sondaı-aq «qyrǵı qabaq soǵys» aıaqtalǵannan keıin aımaqta álsiregen áskerı qýatyn qalpyna keltirýdi kózdeıdi.
Osyndaı oqıǵalardyń bári Eýropa Arktıkadaǵy turaqtylyqty, qaýipsizdikti jáne beıbit yntymaqtastyqty qoldaý maqsatynda óziniń geosaıası múddelerin keń kólemde belgileý kerek ekenin kórsetedi. Árıne, munda Arktıkamen shektesetin segiz memleket negizgi jaýapkershilikke ıe. Biraq aımaqqa qatysty kóptegen máseleni tek óńirlik nemese kópjaqty yntymaqtastyq arqyly sheshýge múmkindik bar. Eýropalyq odaq barlyq múddeli taraptarmen, ásirese AQSh, Kanada, Norvegııa, Islandııa sekildi odaqtastarmen jáne seriktestermen osyndaı máseleler boıynsha yntymaqtastyqty keńeıtedi.
Máselen, teńizde izdestirý men qutqarýǵa qatysty ulttyq jaǵalaý kúzeti arasyndaǵy aımaqtyq nemese polıarmańy yntymaqtastyq qurý qajet. Sondaı-aq teńizdegi táýekelderdi azaıtý úshin spýtnıktik júıelerimizdi kóbirek paıdalanǵan jón. Sol sekildi Eýropalyq odaq Soltústik muzdy muhıttyń ortalyq bóliginde zańsyz balyq aýlaýǵa jol bermeý jónindegi kelisimdi tabysty júrgizýge tyrysady. Taǵy bir aımaqtyq basymdyq – áleýmettik qamtýdy quraıdy. Buǵy ósiretin jergilikti turǵyndardyń basyna túsken qıyndyq ulttyq shekaramen toqtamaıdy. Parnıkti gazdar shyǵarylymyn tómendetý standarttary, telemedısınadaǵy úzdik tájirıbeler, jańartylatyn energııa kózderi nemese plastıkalyq lastanýdy tómendetý máselesinde birge jumys istegende ǵana tıimdi áreket etemiz.
Aımaqtyq yntymaqtastyqty damytýda ondaǵan jyldyq tájirıbege ıe. Eýropalyq odaqtyń kópjaqty yntymaqtastyqqa qosatyn óz úlesi bar. Biz kópjaqtylyqtyń negizgi jaqtaýshysy sanalamyz. О́zimizge tıisti kópjaqty mindettemelerimizge, ásirese klımattyń ózgerýimen kúresýge baıypty qaraımyz. Eýropalyq odaq, árıne, Arktıkanyń bir bóligi. Uıymǵa múshe úsh memlekettiń aýmaǵy Arktıkaǵa kiredi. Arktıkadaǵy bes elde qoldanylatyn zańdar shyǵaramyz. Reseımen, Norvegııamen jáne Islandııamen birlesip jumys isteıtin Arktıkalyq keńes, Barensevtıkalyq Eýroarktıkalyq keńes jáne «Soltústik ólshem» sekildi birneshe aımaqtyq organdarda belsendi áreket etemiz. Ásirese qorshaǵan ortany tazartý boıynsha atqarar sharýamyz jeterlik.
Eýropalyq odaq saıasatynyń bir baǵyty Arktıkadaǵy ahýalǵa yqpal etedi. Munyń qatarynda jergilikti jerdi jaqsy biletin, bárimizge tikeleı qaýip tóndiretin ózgeristerdiń tikeleı kýágerleri sanalatyn jastar men baıyrǵy halyqtardyń múddeleri men kózqarastaryna erekshe nazar aýdarý máseleleri bar.
Árıne, bizge keshendi tásil qajet. Mundaı qadam klımattyq jáne ekologııalyq maqsattarymyzdy ekonomıkalyq múmkindiktermen biriktiredi. Klımattyq daǵdarys kezinde týyndaıtyn ortaq qaýipke qarsy birlese áreket etýimiz kerek. Mysaly, jasyl energııaǵa túbegeıli kóshsek, arktıkalyq aımaqtarda kómirtegiden beıtarap energııa sekildi sektorlarda jumys oryndaryn qurýǵa, sondaı-aq baılanys, týrızm, balyq sharýashylyǵy men ınnovasııa salasynda turaqty tásilderdi damytýǵa jol ashylady.
Eýropa klımattyń ózgerýiniń saldaryn jaqsyraq túsinip, oǵan qarsy turý úshin ǵylymı-zertteýlerin, jerge qatysty bilimin qoldanady. Jasyl energııaǵa aýysýǵa qajetti mańyzdy mıneraldardy óndirýde Eýropalyq odaqtyń strategııalyq derbestigin arttyrýǵa tyrysamyz. Bul baǵyttaǵy jumys barysynda joǵary ekologııalyq standarttardyń saqtalýyn qamtamasyz etemiz.
Arktıkany óte kúrdeli synaq kútip tur. Eýropalyq odaq bárine zııan keltiretin strategııalyq básekelestikten góri, olardy sheshýge múmkindik beretin birlesken kelisimdi qoldaıdy.
Jozep BORRELL,
Eýropalyq odaqtyń Syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty jónindegi Joǵarǵy ókili, Eýropalyq komıssııanyń álemdegi kúshti Eýropa jónindegi komıtetiniń vıse-prezıdenti,
Vırdjınııýs SINKEVIChIýS,
Lıtvanyń burynǵy Ekonomıka jáne ınnovasııa mınıstri, Eýropalyq komıssııanyń qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi komıssary
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
BQO-da jel sot ǵımaratynyń shatyryn ushyryp áketti
Aımaqtar • Keshe
Toqaev pen Pýtınniń kezdesýi 2,5 saǵatqa sozyldy
Prezıdent • Keshe
Birneshe óńirde aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Keshe
Qazaqstan Prezıdenti Reseı basshysymen kelissóz júrgizdi
Prezıdent • Keshe
TMD sammıti qazan aıynda ótedi
Prezıdent • Keshe
Qasym-Jomart Toqaev Reseı Prezıdentimen kezdesti
Prezıdent • Keshe
«Atyraý» fýtbol klýbynyń bas bapkeri qyzmetinen bosatyldy
Fýtbol • Keshe
«AMANAT» sheneýnikterdi jaýapkershilikke tartady
Qoǵam • Keshe
Velosıped mingen balanyń kesirinen eki kólik soqtyǵysty
Oqıǵa • Keshe
SQO-da jeti aıda 464 ınternet-alaıaqtyq tirkeldi
Qoǵam • Keshe
Almatyda qala qurylysynyń keńesi quryldy
Aımaqtar • Keshe
Memleket basshysy jumys saparymen Sochı qalasyna bardy
Prezıdent • Keshe
Elordada Áýezov kóshesi ýaqytsha jabyldy
Elorda • Keshe
Shýchınsktegi oıyn alańynda 9 jastaǵy bala jaraqat aldy
Aımaqtar • Keshe
Mektep dırektorlarynyń jalaqysy ósýi múmkin
Bilim • Keshe
Eki oblysta din máseleleri týraly aqparattyq jumys júrgizildi
Aımaqtar • Keshe
Jyl basynan beri elordada 456 órt tirkeldi
Elorda • Keshe
Aqtaýda jasóspirim kópqabatty úıden qulap ketti
Oqıǵa • Keshe
Kólik polısııasy esirtki taratý arnasynyń jolyn kesti
Qoǵam • Keshe
Qazaqstannyń eki qalasynan Vetnamǵa áýe reısteri qatynaıdy
Qazaqstan • Keshe
Atyraý oblysynda áskerı qyzmetshi kóz jumdy
Aımaqtar • Keshe
Qazaqstan mektepteri bes kúndik oqý aptasyna kóshedi
Bilim • Keshe
Demalys kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Keshe
Almatyda alaıaqtyq deregine qatysty kúdiktiler ustaldy
Oqıǵa • Keshe
Elimizde bir jylda qant 86,6% qymbattady
Qoǵam • Keshe
Jer kadastry bazasynyń jumysy tolyq qalpyna keltirildi
Qoǵam • Keshe
О́skemende esirtki tasymaldaǵan qylmystyq top ustaldy
Qoǵam • Keshe
Elordada Ortalyq Azııa volonterler forýmy bastaldy
Elorda • Keshe
Reseıde oq-dári qoımasy órtendi
Oqıǵa • Keshe
Golovkın men Alvares bir aıdan soń rıngte kezdesedi
Kásipqoı boks • Keshe
Aqmolada qarjy pıramıdasyn uıymdastyrǵandar ustaldy
Aımaqtar • Keshe
Jyl sońyna deıin elimizde 5 ushaq satyp alynady
Qoǵam • Keshe
Anna Danılına Sınsınnatı týrnıriniń shırek fınalyna shyqty
Tennıs • Keshe
Uqsas jańalyqtar