Arda azamattyń esimi el esinde

Sonaý 1941 jyly jer shetine jaý tıgen shaqta Aqsýat óńirinde dúnıe esigin ashqan Nádirbek Ápsálemov bala jastan alǵyr, bilimge qushtar bolǵanyn aýyldastary jyr qylyp aıtyp otyrady. Keıin Tashkent halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynda oqyp, 1972 jyly Almaty HShI aspırantýrasyn támamdaıdy. Osydan-aq bilimge, ǵylymǵa degen umtylysyn ańǵarýǵa bolar edi.

Oqýyn aıaqtaǵan soń «kindik qanym tamǵan jerge mańdaı terim de tamsyn» degen nıet­pen týǵan jerinde memlekettik banktiń «Zaýlbınsk» bólimshesinde nesıe ınspektory, Aqsýat aýdandyq qarjy bóliminde bas ekonomıst maman bolyp qyzmetter atqar­dy. Alǵyrlyǵyna qaraı qyzmeti de satylap óse bergen. 1966-1969 jyldary Jambyl jeńil jáne tamaq ónerkásibi tehnologııalyq ınstıtýtynyń Semeıdegi bólimshesinde kafedra assıstenti bolyp jumys isteıdi. Kóp ýaqyt ótpeı basshylyqtyń kózine túsken ol aǵa oqytýshy, kafedra meńgerýshisi, dırektordyń orynbasaryna deıin kóterildi. Oramdy oılarymen, baıypty minezimen ujymdy urshyqsha úıiretin Nádirbek Áp­sálemov Semeı et jáne sút ónerkásibiniń teh­nologııalyq ınstıtýtynda prorektor, kafedra meńgerýshisi bolyp qyzmet atqardy. Aınaldyrǵan on-on bes jyl ishinde rektor laýazymyna deıin ósti. Alaıda ol mansaptan buryn el úshin qyzmet etýdi birinshi orynǵa qoıǵan. Únemi izdenis ústinde júrdi. Aıtyp otyrǵanymyz, bos maqtaý emes, shyndyǵy­myz. Ǵylym jolynda júrgen ol 1996 jyldary memlekettik qarjy ınstıtýtynyń rektory bolyp qyzmet atqarsa, 2000-2002 jyldary Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıtetiniń ekonomıka jáne qarjy ıns­tıtýtyn, oqý-ádistemelik keshenin basqardy. Qazaq qarjy-ekonomıkalyq akademııasynyń negizin salǵan ol, 2002 jyldan bastap Qa­zaq­­stan ınnovasııalyq akademııasynyń pre­zıdenti laýazymyn atqardy.

Qyzmetinen bólek qoǵamdyq jumystar­ǵa da belsene aralasty. Qarakereı Qaban­baı batyr atyndaǵy qoǵamdyq qoryna, Qazaq­stan Respýblıkasynyń ulttyq sport túr­leri assosıasııasynyń Semeıdegi bólimshesi­ne basshylyq etti. Bir basynda ataq ta, dańq ta jeterlik edi. Álbette, alǵan ataqty ar­qa­lap júrý, oǵan laıyq bolý áste ońaı emes. Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor Nádirbek Ápsálemov bıikke kóterilgenimen, kishipeıil-tuǵyn. Qazaqstan Respýblıkasy Jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi. «Qurmet» ordeni jáne «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy», «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy» medaldarymen, A.Baıtursynov atyndaǵy kúmis medalmen, «Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri», «Qazaq KSR bilim berý isiniń úzdigi» jáne «KSRO bilim berý isiniń úzdigi» tósbelgilerimen marapattalǵan. INSAM «Minsiz qyzmettik bedeli úshin» me­daliniń, Sokrat atyndaǵy jáne «Eýropalyq sapa» halyqaralyq marapattardyń ıegeri.

Jarty ǵasyrdan astam joǵary bilim salasynda eren eńbek etip, sanaly urpaq, talantty shákirt daıyndaǵan belgili ustaz, daryndy basshy Nádirbek Ápsálemulynyń ómir joly Semeıdegi tehnologııalyq ınstıtýttyń, keıinnen qarjy-ekonomıka akademııasynyń damý tarıhymen tikeleı baılanysty.

1979 jyly ınstıtýtta jańa bas ǵımarat­tyń qurylysy josparlandy. 1980 jyldardyń basynda ǵylymı-óndiristik sheberhana, zerthanalyq bólimshe, atalǵan bas ǵımarat, sport kesheni, oqý ǵımaraty jáne stýdentterge arnalǵan jataqhana qurylystaryna zamanyndaǵy basshylar V.D.Talalaevtyń, N.Á.Ápsálemovtiń yqpaly bolǵany daýsyz. Sóıtip, ınstıtýttyń jańa ınfraqurylymy qalyptasty. Ýnıversıtet ǵalymdarynyń delegasııasy alǵash ret Kýba men Gollandııada ótken kongresterge qatysyp qaıtty.

Munyń bárin nege tizip otyrmyz? Sebebi atalǵan ár istiń basy-qasynda Nádirbek Áp­sálem­uly júrdi. Toqsanynshy jyldary Odaq tarap, toqyraý bastalǵan kezde bas ǵıma­rattyń qurylysy baıaýlap, toqtap qalý qaýipi týǵan. Sonda N.Ápsálemovtiń bas­shylyǵymen ınstıtýt rektoraty qurylys jumystaryn óz kúshimen aıaqtaýǵa belsene kiristi. Qýanyshymyzǵa oraı toqtap qalǵan qurylys qaıta jandandy. Oqytýshylar men stýdentter, túlekter jumyla kirisip, qu­rylysty aıaqtap, ınstıtýt ujymy 1993 jyly 12 qabatty bas ǵımaratqa kóshti.

 Odaq taraǵannan keıin Qazaqstanda jo­ǵary bilikti mamandar daıarlaýdyń ult­tyq júıesi qalyptasty, ınstıtýtta bir­ne­she mamandyqtan aspırantýra jáne doktorantýra ashyldy. 1993 jyly Semeı et jáne sút ónerkásibiniń tehnologııalyq ıns­tıtýtynda tehnıka ǵylymdarynyń kan­dı­dattary ǵylymı dáreje alý úshin dısser­tasııalyq jumystardy qorǵaýǵa aımaqtyq mamandandyrylǵan keńesi ashyldy. Onyń tóraǵasy bolyp, ınstıtýt rektory, professor N.Ápsálemov bekitildi. Quramyna sonymen qatar Reseı Federasııasynyń ǵalymda­ry endi.

1993-2010 jyldar aralyǵynda ju­mys istegen dıssertasııalyq keńestiń májilis­te­rinde Qazaqstannyń barlyq aımaǵynan kelgen zertteýshiler 10 doktorlyq jáne 85 kandıdattyq dıssertasııa qorǵady.

 N.Ápsálemov bastap ketken jolmen shá­kirtteri ǵylym úrdisin ári qaraı talmaı jal­ǵastyrýda. Qazirgi kezde tamaq sa­la­sy ma­­­man­dyqtary boıynsha jańa úrdis­te PhD dok­­torlar daıarlaý Semeıdegi Sháká­rim ýnı­ver­sıtetiniń 3 dıssertasııalyq keńes­terinde júrgiziledi.

Semeıdegi oqý oryndaryn ońtaılandyrý kezinde derbes qarjy-ekonomıkalyq akademııasyn ashqan Nádirbek Ápsálemuly maman qarjyger, ekonomıster daıyndaýǵa belsene kirisken. Bertin qarjy-ekonomıkalyq akademııanyń jańa korpýsy iske qosylyp, magıstratýrada alty jańa mamandyq ashyldy. Alys-jaqyn shetelderdegi oqý oryndarymen tyǵyz baılanys ornatý, aldyńǵy qatarly bilim berý tehnologııalaryn engizý, jumys berýshilermen tikeleı baılanysta bolý, jas ǵylymı-pedagogıkalyq kadrlar daıarlaý sııaqty kezek kúttirmeıtin máselelerdiń bá­rinde Nádirbek Ápsálemulynyń kóre­gen­digi, bolashaqty boljaı biletin basshylyq qasıetteri aıqyn kórinis tapty. Instıtýttaǵy kóptegen jas mamandy Almatydaǵy orta­lyq ýnıversıtetterge oqýǵa jiberip, dıssertasııa qorǵatyp, osylaı joǵary bilikti oqytýshylar daıyndaýdy iske asyrdy.

Qazirgi tańda Nádirbek ustazdan tálim-tárbıe alǵan shákirtteri elimizdiń ár túkpi­rinde joǵary laýazymdarda eńbek etip júr. «Ustazy talantty bolsa, shákirtteri talapty» bolady degendeı ǵalym-ustaz retinde 3 ǵylym doktoryn, 8 ǵylym kandıdatyn, 15-ten artyq magıstr daıyndap shyǵardy.

Birde Shyǵys Qazaqstan oblysynyń qur­metti azamaty Bolat Saparov: «Nádirbek Ápsálemov elim, jerim degen ultjandy azamat. Qıly zamanda el bastaǵan batyr, áýlıe Tólegetaı babamyzdyń kesenesin kóterýge basshylyq jasap, jyl saıyn Jańaqorǵandaǵy baba basyna zııarat etýshilerdi ózi bastap baryp júrdi. El shejiresine de jetik edi. Qa­banbaı babamyzdy nasıhattaý jolynda úlken jumystar istedi. Asyl tuqymdy jylqy, qumaı tazy ustap ultymyzdyń salt-dástúrin jańǵyrtty. Ol osynyń bárin ózi úshin emes, jas urpaqtyń jadynda qaltyrý maqsatynda jasady» degen edi. Bári de ras. Ulttyq qun­dy­lyqtardy kóp nasıhattady.

2009 jyl eldiń esinde shyǵar, Tarbaǵataıda tasqyn bolyp, birneshe aýyldy sý basqan. Qıyn shaqta Nádirbek Ápsálemuly jedel shtab quryp, azamattardy qıyn-qystaý kezde elge kómek qolyn usynýǵa shaqyrdy. Sol kezdegi eldiń bereke-birligi áli kúnge deıin jurt aýzynda.

Ardaqty ata, qamqor áke, Nádirbek Ápsá­lem­uly jary Zoıa Temirhanqyzymen birge tórt bala men nemerelerine qazaqy tárbıe be­rip, ultjandy etip ósirdi. «Jaqsynyń aty ól­meıdi» dep Nádirbek Ápsálemovteı azamat­tarǵa qarata aıtsa kerek. Seksenge qaraǵan shaǵynda dúnıeden qaıtqan N.Ápsálemovtiń ǵumyr boıy atqarǵan eńbekterin shaǵyn bir maqala kólemine toptastyra almaspyz. Degen­men gazet betine túsken shaǵyn mynaý dúnıe tarıhtyń tasyna qashalǵandaı bolyp, máńgi qalmaı ma?!

Qumarbek Ámirhanov,

tehnıka ǵylymdarynyń doktory,

professor

Shyǵys Qazaqstan oblysy