Ulttyq qordyń úlgisi Norvegııanyń tájirıbesi qandaı?

Norvegııany tańdaýymyzdyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, atalǵan eldiń Jahandyq zeınet­aqy qory (Government Pension Fund Global) álemdegi eń úlken ál-aýqat qory sanalady. Onyń naryq­taǵy quny 1,4 trıllıon dol­lardy quraıdy. Tórtkúl dú­nıege «Munaı qory» atymen tanymal qor búginde álem baı­ly­ǵynyń 1 paıyzyn ıelenip otyr.

Ekinshiden, skandınavııalyq memleket Qazaqstan sekildi mu­naı óndirýshi el. Ereksheligi sol, to­ǵyzyn­shy terrıtorııanyń munaı qory 30 mıllıard barrelge teń, álemdegi munaı qory­nyń 1,8 pa­ıyzyn quraıdy. Nor­ve­gııa­nyń úle­si 5 mıllıard barrel, sáı­ke­sin­she 0,31 paıyz. Áıtse de, óndi­retin munaıdyń kólemi shamalas.

GPFG-nyń qurylǵanyna kóp ýaqyt bola qoıǵan joq. Geo­log­ter 1969 jyly Norvegııa ja­ǵa­laýlarynan óte úlken munaı ken oryndaryn tabady. Sóıtip, shetelge satatyn «qara altyn­nyń» kólemi kóbeıip, el ekonomıkasyna qyrýar qarjy túse bastaıdy. Vıkıngter urpaǵy munaıdyń erteli-kesh bitetinin kóp uzamaı-aq túsindi. Sondyqtan el arasynda artyq aqshany qor­landyrý týraly áńgime qyzý talqylana bastady.

Aqyry 1990 jyly Norvegııa parlamenti arnaıy qor qurý týraly zań qabyldady. Osylaısha, búginde Government Pension Fund Global dep atalatyn qordyń irgetasy qalandy. Oǵan alǵashqy qarajat 1996 jyly tústi. Qordy qurýdaǵy basty maqsat – munaı taý­sylǵannan keıin de Norvegııa ekonomıkasyn turaqty qalpynda saqtap qalý.

GPFG-nyń qalaı jumys is­teı­tini de jiti nazar aýdarýdy qajet etedi. Bastapqyda oǵan mu­naı­dan túsken artyq aqshany jınaı bastaǵan. Keıin qor túrli salalarǵa ınvestısııa salýǵa kóshti. Nátıjesinde, tabysy jyldan jylǵa artyp, qazirgi kezde álemdegi búkil kompanııalardyń 1,5 paıyzyn ıelenip otyr. Iаǵnı jer jahandaǵy baılyqtyń osynsha bóligi norvegııalyq qorǵa tıe­sili degen sóz.

Qor jumysynyń tıimdiligin mynadan-aq ańǵarýǵa bolady. Munaıdan túsken aqsha ondaǵy qarajattyń jartysyna da jet­peıdi. Basym bóligi tıimdi ınves­tısııa salýdyń arqasynda qorǵa túsken  qarjy. Búginde «Munaı qory» aksııalarǵa, turaqty kiris­ke, jyljymaıtyn múlikke jáne jańartylatyn energııa ınfra­qurylymyna qarjy quıady.

Máselen, qordyń 9 myńǵa jýyq kompanııada enshisi bar. Shartaraptyń áıdik shahar­lary­nan júzdegen ǵımarat satyp alǵan. Olardy jalǵa berý arqyly da mıllıondaǵan dollar kiris kiredi. Budan bólek, keıbir elder men kompanııalarǵa nesıege qarajat beredi. Osylaısha, túrli baǵytta jumys isteý arqyly tabysyn eselep arttyryp otyr.

Norvegııa úkimeti jyl sa­ıyn qor tabysynyń azǵana bóligin paıdalanýǵa quqyly. Biraq sonyń ózi el bıýdjetiniń 20 paıyzyn qurap otyr. Alda-jalda ondaǵy qarajatty halyqqa taratyp berse, ár norvegtiń enshisine 250 myń dollardan keledi. Degenmen skan­dı­navııalyqtar qarajatty jaratýǵa asyq­paıdy. О́ıtkeni búgin az jaratsa, erteńge, qıyn-qystaý kezeńge kó­bi­rek qalady. Ekonomıkaǵa aqsha jetpese ǵana qorǵa qol sozyp, qalǵan jaǵdaıda bıýdjettiń ar­tyl­ǵanyn qorǵa aýdaryp otyrady.

Taǵy bir ereksheligi, úkimet GPFG-nyń negizgi kapıtalyn emes, onyń tabysyn ǵana jumsaı ala­dy. Onyń ózinde, bul 3 paıyzdan aspaýy tıis. Osyndaı maqsat qoı­ǵan norvegter keleshekte mu­naıǵa táýeldilikten birjola qutylmaq.

Qor basshylyǵy ınvestısııa salǵanda da aqshany ońdy-soldy shashpaıdy. Uzaq merzimde kiris­ti arttyratyn kompanııalar­ǵa ǵana qarajat quıady. Máselen, Facebook kompanııasy jalpy naryqqa shyqqanda vıkıngter zerdeleı kele, onyń aksııalaryn satyp aldy. Ras, alǵashqyda qymbatqa satylǵan kompanııanyń qundy qaǵazdary kóp uzamaı arzandady. Biraq qor basshylyǵy sabyrlyq tanytty. Ýaqyt óte kele Facebook-tyń quny artty. Sóıtip, odan eselep paıda ákele bastady.

Aıtpaqshy, Qordyń arnaıy ınvestısııalyq etıkasy bar. Oǵan saı kelmeıtin kompanııa­lar GPFG-dan soqyr tıyn da ala almaıdy. «Munaı qoryna» jaýap­ty mekeme bolǵandyqtan, Nor­vegııa qarjy mınıstrligi bul tizimdi bekitedi. Máselen, qarý-jaraq, temeki jáne qazba otyn shyǵaratyndarǵa tyıym sa­lyn­ǵan. Budan bólek, tikeleı jáne janama túrde adam ólimine, zor­lyq-zombylyq ákeletin, adam quqyǵyn buzatyn ne soǵysqa qa­tysy bar kompanııalarǵa ınves­tısııa salynbaıdy.

2012 jyly mynandaı qyzyq oqıǵa boldy. Dagens Næringsliv gazeti qor baqylaý, telefon tyń­daý jáne kommýnıkasııa sekil­di túrli tehnologııalarmen aınalysatyn 15 kompanııaǵa 2 mıllıard dollar qarajat quıǵanyn anyqtaıdy. Álgi kompanııalar tikeleı qarý jasap, adam qu­qy­ǵyna qarsy keletin áreketke barmasa da, olardyń ónimderi Iranda, Sırııada jáne Mıanmada qoldanylady eken. Basylymnyń maqalasynan keıin elde qyzý pikirtalas órbip, qor atalǵan kompanııalarǵa salǵan qarajatyn qaıtaryp aldy.

Sondaı-aq Palestına aýma­ǵyn­da adam quqyǵynyń buzyl­ýy­na úles qosqany úshin Izraıl­diń «Afrıka Izraıl ınvestment», AQSh-tyń áýe kúshterine qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyran jasaýǵa kómekteskeni úshin Boeing, ıadrolyq qarý jasaı­tyny úshin Airbus, temeki óndi­re­tindikten Philip Morris Internatio­nal, adam quqyǵy men eńbek quqyǵyn buzǵany úshin Wal-Mart Stores sekildi kompanııalarǵa sal­ǵan ınvestısııasyn toqtatty.

Endi Norvegııanyń Jahandyq zeınetaqy qory qarjy quıǵan kompanııalardyń tizimine kóz júgirtip kórelik. Jalpy ınves­tı­sııanyń 72,8 paıyzy ak­sııa­larǵa salynǵan. Solardyń ishin­de Apple-dyń úlesi joǵary. Vıkıng­ter urpaǵy atalǵan kompanııanyń 21,2 mıllıard dollarlyq aksııa­syn satyp alǵan. Budan keıingi orynda Microsoft Corp (16,9 mıllıard dollar), Amazon.com Inc (14,2 mıllıard dollar), Alphabet Inc (11,1 mıllıard dollar), Nestle SA (8,8 mıllıard dollar), Facebook Inc (7,6 mıllıard dollar) kompanııalary tur.

Sonymen qatar AQSh úkime­tine 82 mıllıard dollar, Japo­nııaǵa 33 mıllıard dollar, Ger­manııaǵa 16 mıllıard dollar qaryz bergen. Norvegterge qaryz elder tizimi munymen bitpeıdi. Baqandaı 45 memleket alaqandaı Norvegııaǵa boryshker. Bul az deseńiz, 32 mıllıard dollardy álemniń 14 elindegi ǵımarattardy satyp alýǵa jumsaǵan.

Osyndaı alpaýyt qordy kim basqaryp otyr degen suraq týyn­daıdy. GPFG negizi úkimettiń menshiginde. Biraq onyń ju­my­syn júrgizetin menedjer Nıkolaı Tangen esimdi mıllıo­ner. Ol qor tizginin 2020 jyl­dan bastap ustady. AKO Capital kompanııasynyń negizin qa­lap, qaltasyn qalyńdatqan Tan­gen myrza qordyń jumysyn júr­gizýge barynsha kiristi. Osy qyz­metke kelý úshin ol AKO Capital-dy satyp jiberdi. Tipti jalaqysy salystyrmaly túrde tómen ekenine (672 myń dollar) qaramastan qorda eńbek etýge sheshim qabyldaǵan.

Álbette, qor menedjerine tó­le­netin jalaqy basqa salalar­dan áldeqaıda joǵary. Máse­len, qara­paıym norveg ortasha eseppen 67 myń dollar eńbekaqy alady. Nı­kolaı Tangenniń jalaqysy on ese kóp. Eń qyzyǵy sol, onyń baılyǵy shamamen 500 mıllıon dollardy quraıdy. Iаǵnı Tangen myrzanyń salyqqa tóleıtin somasy alatyn jalaqysynan álde­qaıda kóp.

Jahandyq zeınetaqy qory qyzmetkerleriniń jalaqysyna jyl saıyn shamamen 100 mıllıon dollardan astam qarjy jumsaıdy. Máselen, 2020 jyly eńbekaqyǵa 122 mıllıon dollar tólengen. Álemniń túkpir-túkpirinde qordyń myńdaǵan qyzmetkeri bar ekenin eskersek, bul aıtarlyqtaı kóp soma emes. Bir aıta keterligi, qordaǵy túrli basshylyq qyzmetterdegi 217 adamǵa tólenetin jyldyq eńbekaqy shamamen 44 mıllıon dollardan aspaýy tıis.

P.S. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Məjilistiń otyrysynda «Osy tusta, qor óziniń negizgi mindetin oryndap otyr ma, ıaǵnı ulttyq baılyqty eseleı aldy ma degen oryndy suraq týyndaıdy. Qomaqty jalaqy alatyn qyzmetkerleri, dırektorlar keńesi nemen aınalysady? Qyzmeti óte qymbat konsaltıng kompanııalaryn
jəne sheteldik mamandardy jumysqa tartqannan paıda bar ma?» degen saýal tastady. «Samuryq-Qazynanyń» qarjylyq esebinde 2019 jyly búkil qyzmetkerlerine 204 mıllıard teńge jumsaǵanyn kórsetken. Iаǵnı shamamen 468 mıllıon dollar. Sonyń 7 mıllıard teńgesi óte joǵary laýazymdaǵy birneshe adamǵa tólengen eken.